Folklor muzyczny

« Powrót do listy haseł

Okres romantyzmu pozostawił po sobie wyraźną idealizację spuścizny ludowej, której, niczym Mickiewiczowskiej „arce przymierza między dawnymi a młodszymi laty”, przypisywano moc przechowania wartości patriotycznych, narodowych – zwłaszcza w okresie zaborów. W drugiej poł. XIX w. wiele regionów za sprawą O. Kolberga doczekało się rzetelnego opracowania naukowego. Kaszuby tego szczęścia nie miały, mimo krótkiej wizyty polskiego etnografa w okolicach Oksywia, Wielkiego Kacka, Wejherowa, Oliwy, Sopotu, latem 1875 r. Teka Pomorze, nazwana przez samego Kolberga Prussy Zachodnie, Kaszuby, Połaby, złożona w krakowskiej Akademii Umiejętności czekała na publikację do 1965 r., co z jednej strony wpływało na postrzeganie Kaszubów jako grupy nieśpiewajacej (→ Cassubia non cantat), z drugiej zaś motywowało do własnych badań. Podejmowali je nauczyciele, księża, lekarze, właściciele ziemscy – stąd wśród zachowanych materiałów przeważają źródła pisane, nie muzyczne. Dopiero lata 30. XX w. przyniosły oczekiwaną zmianę dzięki pracom J. Patocka i Ł. Kamieńskiego, a po II wojnie światowej dzięki Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego na Pomorzu (1950–1952). Wymiernym rezultatem tej akcji stał się trzytomowy zbiór Kaszuby z serii Polska pieśń i muzyka ludowa. Źródła i materiały (1997–1998). Niemałe zasługi w upowszechnianiu folkloru muzycznego miał też lokalny teatr amatorski (→ teatr kaszubski, w tym zwłaszcza sztuki ks. B. Sychty). Znaczącą rolę odegrała również aktywność dokumentacyjna P. Szefki w odniesieniu do lokalnej choreografii (Zeszyty tańców kaszubskich, 1959–1969).

Il. 1. Dziecięcy Przegląd Kaszubskich Zespołów Regionalnych Burczybas w Wierzchucinie, 2018, fot. Radosław Kamiński

Folklor muzyczny, obejmujący swym zasięgiem szeroko pojętą muzykę ludową (pieśni, tańce, utwory instrumentalne) stanowił ważny element obrzędowości rodzinnej i dorocznej. Etnomuzykolog L. Bielawski podkreśla obecną w nim perspektywę mityczną, zakodowaną w kontekście sytuacyjnym. Muzyka obecna była już w okresie dzieciństwa (kołysanki, zabawy, wyliczanki), młodości (udział w zabawach tanecznych, weselach, zabawach), wieku dojrzałym (śpiewy religijne, obrzędy pustonocne). Cyklowi rodzinnemu równolegle towarzyszył porządek, wyznaczany przez doroczny kalendarz obrzędowy. Warunkowały go okresy przesilenia słonecznego, pory roku połączone z okresami zasiewów i zbiorów, częściowo również kalendarz kościelny. Rezultatem tej prawidłowości była większa aktywność muzyczna w okresie zimowym (tzw. święte wieczory, pochody kolędników, zapusty). Nadejście wiosny niosło z sobą większe zaangażowanie na roli, które przerywał jedynie obrzęd ścinania kani, łączony generalnie z Sobótką, choć przez P. Szefkę z Zielonymi Świątkami. Zwyczaje sobótkowe bywały okazją do wyrażenia uczuć narodowo-patriotycznych, co podkreślał etnograf R. Kukier, penetrujący w latach 60. XX w. ziemię bytowską. Lato upływało pod znakiem żniw (zwyczaj bãksa, dożynki), jesień zaś nieodmiennie kojarzono z Dniem Zadusznym. Wedle kalendarza obrzędowego rok kończył się w dniu św. Marcina, tj. 11 listopada (→ zwyczaje i obrzędy doroczne).

Il. 2. Powiatowy Konkurs Dziecięcych Zespołów Wokalno-Tanecznych w Baninie, 2017

Funkcjonowanie folkloru w tradycyjnej postaci wiązało się z okresem, gdy, jak pisze J. Patock, „Kaszubi żyli w stanie natury”. Jego zdaniem, stan ten miał miejsce do roku 1870, jako że późniejsze lata naznaczyły już silne wpływy pruskie, powstałe na skutek rozbudowy kolei żelaznych, rozwoju przemysłu i handlu. W tym samym okresie wzrosnąć miała popularność akordeonu (zwanego „marynarskim klawikordem”), niemieckich melodii tanecznych (rajlender), zaznaczył się też rozwój kapel i orkiestr dętych, czerpiących z gotowych materiałów sprowadzanych z Zachodu.

Pielęgnowanie tradycyjnego folkloru muzycznego dokonywało się niegdyś w rodzinach, w obrębie społeczności wiejskiej. Wraz ze zmianami natury społecznej, kiedy rozpoczął się odpływ ludności wiejskiej w stronę miasta, zmienił się zasadniczo kształt folkloru – zanikła jego funkcja obrzędowa. Funkcję przekaźnika tradycji ludowych przejęły zespoły pieśni i tańca. Konsekwencją tej zmiany stało się nieuniknione przeniesienie repertuaru towarzyszącego ludziom na co dzień w warunki sceniczne. Teatralizacja folkloru stała się naturalną konsekwencją folkloryzmu, który w różnym stopniu po 1945 r. zaciążył na sferze ludowości poprzez zmiany w składzie instrumentów w kapeli, odchodzeniu od jednogłosowości na rzecz dwugłosu. Wraz z zanikiem tradycyjnej obrzędowości zmieniły się także formy prezentacji publicznej – ich droga wiodła od wiejskiej świetlicy, przez jarmarki, festyny po festiwale folkloru.

Il. 3. Afisz Międzynarodowego Festiwalu Folkloru w Brusach, 2015

Formuła festiwali folklorystycznych wyrosła z wcześniejszych przeglądów zespołów amatorskich, często przechodzących wewnętrzne transformacje. Do najstarszych festiwali na Kaszubach należy Wojewódzki Przegląd Zespołów Artystycznych Szkół Podstawowych (1974–1992), przekształcony w Festiwal Dziecięcych i Młodzieżowych Zespołów Artystycznych (1993–1996), a od 1997 r. w Wojewódzki Przegląd Dziecięcych i Młodzieżowych Zespołów Folklorystycznych w Kościerzynie. Z myślą o młodych wykonawcach powołano Przegląd Twórczości Kaszubskiej Dzieci i Młodzieży w BytowieKartuzach (od 1992), Przegląd Dorobku Kulturalnego Szkół Podstawowych i Gimnazjów w Chmielnie (od 1999), Przegląd Dziecięcych Zespołów Folklorystycznych Kaszub i Kociewia we Wdzydzach Kiszewskich (1991–1996), Przegląd Dziecięcych Zespołów Regionalnych „Burczybas”, odbywający się w Wierzchucinie od 2005 r., Powiatowy Konkurs Dziecięcy Zespołów Wokalno-Tanecznych w Baninie (od 2017).

Il. 4. Międzynarodowy Festiwal Folkloru w Brusach

Jedynym festiwalem promującym muzykę etniczną w wersji in crudo był organizowany przez J. Partykę Radiowy Festiwal Folklorystyczny (1977). Co dwa tygodnie w gdańskiej rozgłośni Polskiego Radia emitowano w 15 specjalnych audycjach występy amatorskich zespołów folklorystycznych, którym przysłuchiwało się w swoich domach siedmioosobowe jury. W konkursie wzięło udział 27 zespołów i wielu solistów.

Najpowszechniejszą formą stały się konkursowe prezentacje regionalne. Wśród nich największe zmiany zaszły w formule Festiwalu Zespołów Folklorystycznych Polski Północnej w Gdańsku (1975–1990). Został on przemianowany na Festiwal Folkloru Ziem Nadbałtyckich (1991–1994), dalej w Festiwal Folkloru Ludów Północy (1995–1999), a jeszcze później w Festiwal Muzyki Inspirowanej Folklorem „Dźwięki Północy”(od 2000). Na przykładzie tego festiwalu widać stopniowe odchodzenie od korzeni pomorskich na rzecz prezentacji muzycznych tradycji narodów półkuli północnej (Buriatów, Jakutów, Czukczów, Karelian i innych). Obecnie festiwal bliższy jest formule folkowej.

Il. 5. Afisz Festiwalu Kultury Łowieckiej Knieja, 2019

Tradycyjny kształt regionalnego festiwalu folklorystycznego reprezentował Przegląd Pieśni, Tańca, Muzyki i Gawędy Kaszubskiej w Chojnicach (1978–2008), Festiwal Kaszubski w Słupsku (1993–1998), a także odbywający się od 1999 r. Regionalny Przegląd Zespołów Kaszubskich w Wierzchucinie. Dołączył do nich w 2017 r. Festiwal Zespołów Folklorystycznych „Ziemia Słupska”.

Szczególnie widowiskową formułę przybrał jedyny na Kaszubach Międzynarodowy Festiwal Folkloru, zainicjowany w Brusach w 1995 r. przez Władysława i Marka Czarnowskich. Od 2002 r. nosi on nazwę „Kaszubskie Spotkania z Folklorem Świata”, a miejscem prezentacji obok Brus stały się także Chojnice, Kościerzyna i Wiele.

Osobne miejsce zajmują organizowane na Kaszubach festiwale o charakterze tematycznym, a wśród nich Przeglądy Zespołów Kolędniczych w Sierakowicach (od 1991), Strzelnie / Żelistrzewie (od 2003), Tuchomiu (od 1996) oraz Festiwal Kultury Łowieckiej „Knieja” w Sierakowicach i Ostrzycach (od 2004) – łączący pokazy folkloru z kulturą łowiecką.

Zainteresowanie folklorem i tradycją rekonstruowaną stanęło u podłoża organizacji festiwalu Pobocza Folku w Parchowie (2000) oraz narodzin Międzynarodowego Festiwalu Jazzowego „Jazz w Lesie” w Sulęczynie. Do nurtu inspiracji nawiązuje również organizowany od 2010 r. w Bytowie Festiwal „Cassubia Cantat” (→ Cassubia nan cantat).

Na festiwalowej mapie Kaszub brakuje przeglądów o formule in crudo, nie ma również płaszczyzny wymiany doświadczeń dla kapel folklorystycznych (w latach 1987–1999 rolę tę pełnił Przegląd Kapel Ludowych województwa gdańskiego im. Antoniego Sutowskiego w Żukowie. Mimo to jasnym punktem na mapie Kaszub pozostają od 1991 r. Sierakowice, Żelistrzewo (od 2003 r.), Tuchomie – miejscowości, w których odbywają się doroczne Przeglądy Zespołów Kolędniczych. Wielkie zasługi na rzecz pielęgnowania tradycji kolędniczej położyła I. Kulwikowska z GOK w Sierakowicach. Dzięki jej aktywności na nowo ożyła tradycja chodzenia gwiôzdków, opisana barwnie przez Iwonę Świętosławską w książce Chceta wa, lëdze, gwiôzdkã widzec? Efektem starań wielu osób stało się wpisanie świątecznego kolędowania na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Narodowego (2019).

Godny podkreślenia jest symboliczny wymiar nagród przyznawanych w konkursach folklorystycznych. Do szczególnie ciekawych należy „Złoty Tur” – symbol miasta Chojnice, w którym odbywa się festiwal, „Złoty Niedźwiedź” – symbol Kościerzyny, „Kaszubska Klëka” w Słupsku, „Diabelskie skrzypce” ze srebra i z bursztynu w Wierzchucinie, „Cytra Wicka Rogali” jako główne trofeum Międzynarodowego Festiwalu Folklorystycznego w Brusach. Nagrodą Radiowego Festiwalu Folklorystycznego była „Rozgwiazda”.

Liczbowy wzrost najrozmaitszych konkursów, festiwali stanowi pochodną zmian, jakie zaszły w modelu finansowania kultury po 1989 r. Kultura, poddana realiom wolnorynkowym, staje się coraz częściej formą promocji danego ośrodka (miasta, wsi), a pośrednio i miejscowych włodarzy. Czy jednak zyskują na tym widzowie?

Il. 6. Książka I. Świętosławskiej o dawnych i współczesnych zwyczajach kolędniczych na Kaszubach

Il. 7. Afisz Festiwalu Muzyki Kaszubskiej w Kartuzach, 2017

Pozostaje ufać, że mimo konkurencji w postaci Festiwalu Nalewki Kaszubskiej (w Muzeum Kaszubskim w Kartuzach), Festiwalu Humoru Kaszubskiego (również w Kartuzach), czy też organizowanych w Chmielnie: Festiwalu Tradycji Kaszubskich (czyt. Mistrzostw Polski w Zażywaniu Tabaki) oraz Festiwalu Truskawki Kaszubskiej (→ truskawka (kaszëbskô malëna)) – „pieśń ujdzie cało”.

Witosława Frankowska

Bibliografia:

  • Bielawski L., Mioduchowska A., Kaszuby z serii Polska pieśń i muzyka ludowa. Źródła i materiały, Warszawa 1997-1998
  • Bielawski L., Tradycje ludowe w kulturze muzycznej, Warszawa 1999, s. 39-62
  • Dziadowiec J., Festum folkloricum. Performatywność folkloru w kulturze współczesnej. Rzecz o międzykulturowych festiwalach folklorystycznych, Warszawa 2016, s. 308-326
  • Frankowska W., Dźwięki Kaszub. Muzyczne dziedzictwo Kaszub i jego transformacje, „Acta Cassubiana”, t. XVIII, Gdańsk 2016, s. 21-42
  • Kolberg O., Pomorze. Dzieła wszystkie, t. 39, Wrocław-Poznań-Kraków-Warszawa, 1965, s. XX-XXXI
  • Świętosławska I.H., Chceta wa, lëdze, gwiôzdkã widzec?, Gdańsk 2016

Fonografia:

Międzynarodowy Festiwal Folkloru Brusy 2017, https://www.youtube.com/watch?v=7Gvrb-3WW3k, dostęp 21.04.2023 r.

Ikonografia:

  1. Fot. Radosław Kamiński
  2. Źródło: Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie, fot. Tomasz Fopke
  3. Źródło: Instytut Kaszubski
  4. Źródło: Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie
  5. Źródło: Instytut Kaszubski
  6. Źródło: Instytut Kaszubski
  7. Źródło: Instytut Kaszubski

« Powrót do listy haseł