Filomaci pomorscy

« Powrót do listy haseł

Filomata oznacza miłośnika wiedzy, nauki. Na wzór wileńskiej młodzieży także w innych zaborach zaczęły powstawać tajne organizacje samokształceniowe, które ogólnie przyjęło się nazywać ruchem filomackim. Skupiały one młodzież gimnazjalną, nad którą formę patronatu sprawowały środowiska akademickie. W przypadku Pomorza Nadwiślańskiego (w Prusach Zachodnich) istotnym czynnikiem wpływającym na ich powstanie była reforma oświatowa i utworzenie dwóch gimnazjów katolickich w Chojnicach i Chełmnie po 1815 r. Jednocześnie zaborcy konsekwentnie starali się ograniczać nauczanie języka polskiego, a praktycznie całkowicie wyeliminowali wiedzę o polskiej historii, literaturze i kulturze. Tego typu wiedzę młodzież musiała zdobywać samodzielnie, właśnie w nielegalnych kółkach filomackich.

Pierwsza tego typu grupa powstała już prawdopodobnie ok. 1830 r. w Chojnicach, być może nawet przed tym rokiem. Wiadomo z pewnością, że już przed 1840 r. do tej organizacji należał F. Ceynowa, który zdał maturę w Chojnicach w 1841 r. Nieco później, ok. 1837–1838 r. powstała podobna organizacja w gimnazjum chełmińskim.

Il. 1. Gmach dawnego Królewskiego Katolickiego Gimnazjum Męskiego w Chełmnie

Wpływ na działalność tych organizacji miały wydarzenia historyczne, takie jak powstanie listopadowe w latach 1830-1831 (kilkoro uczniów z gimnazjum chojnickiego zbiegło do Królestwa, aby wziąć w nim udział) czy też Wiosna Ludów (1848). Gdy nastąpiła po niej pewna odwilż i zwiększył się zakres nauczania języka polskiego, organizacje filomackie zaprzestały swojej działalności. W miarę jednak narastania polityki antypolskiej zaczęły się one odtwarzać. Ważnym momentem był też udział młodzieży kaszubskiej i pomorskiej w powstaniu styczniowym (1863), co uwiecznił w dramacie Tobie – Ojczyzno S. Bieszk.

Kluczowym okresem były lata kulturkampfu po 1871 r. Wtedy obok organizacji chojnickiej i chełmińskiej powstały różne struktury ruchu filomackiego w Wejherowie („Wiec” i jego filia „Ul” w Wałczu), w Brodnicy (1873, „Towarzystwo Filomatów”), a potem w latach 1884–1886 także w Lubawie, Nowym Mieście Lubawskim, Starogardzie Gdańskim i Toruniu.

Tajna działalność samokształceniowa, nastawiona na formowanie postawy polskiego patriotyzmu, była bardzo ryzykowna. Świadczyć o tym może wielki proces filomatów, który odbył się w Toruniu (9-12.09.1901 r.). Śledztwem objęto 142 uczniów i studentów, ale w procesie oskarżono 60. W jego wyniku 15 osób zostało uniewinnionych, reszta zaś skazana na karę więzienia od… 1 dnia do trzech miesięcy. Znacznie dotkliwsze jednak było usunięcie ze szkół z zakazem zdawania matury na terenie państwa pruskiego oraz relegowanie z uczelni wyższych. Dodatkowo niektórych uczniów pozbawiono przywileju odbycia jednorocznej służby wojskowej, więc musieli trafić do armii jak zwykli poborowi na trzy lata.

Il. 2. Gimnazjum w Chojnicach

Proces wywołał ogromne zainteresowanie prasy polskiej we wszystkich zaborach, ale też prasy niemieckiej. Dyskusje dotyczyły nie tylko działalności tajnych związków, a był to temat wówczas bardzo gorący, wszystkie bowiem państwa się ich obawiały, lecz także możliwości i ograniczeń w wychowaniu patriotycznym i narodowym młodzieży.

Faktem jest, że toruńskie wydarzenia bynajmniej nie zahamowały działania organizacji młodzieży polskiej. Już po kilku miesiącach zaczęły się odtwarzać kółka gimnazjalne, działając niekiedy ze zdwojoną siłą aż do wybuchu I wojny światowej, a niekiedy także w jej trakcie.

Łącznie znanych jest ok. 1300 nazwisk członków kół filomackich na Pomorzu Gdańskim. Można powiedzieć, że niemal cała polska inteligencja okresu zaboru w tym regionie, kształcąca się od lat 30. XIX w., a na pewno w ostatniej jego ćwierci i na początku wieku następnego przeszła przez grono filomackie. Dotyczy to również działaczy kaszubskich, a – obok F. Ceynowy – postacią, która była tu najbardziej zaangażowana jest J. Karnowski. Gdy znalazł się w gimnazjum chojnickim, od razu włączył się w działalność lokalnego środowiska filomackiego (wcześniej członkiem był tu również A. Majkowski). Tak to wspominał: „przystąpił do mnie starszy kolega, uczeń I a Antoni Miszewski z Lubnia ze zapytaniem, czy chciałbym się razem z innymi uczyć polskiej historii i literatury. Gdy powiedziałem, że tak, polecił mi przybyć pewnego wieczora do mieszkania dr. [Hipolita] Lniskiego. Zastałem tam oprócz dr. Lniskiego także akademika Riemera, który swą brodą niemało mi zaimponował, i 5-iu kolegów gimnazjalnych: Józefa Raduńskiego, Antoniego Miszewskiego, Leona Pełkę, Edmunda Wasika i Hipolita Lniskiego, syna doktora”. W końcu 1905 r.

Il. 3.

Karnowski został prezesem towarzystwa, które rozrosło się do dwunastu członków, podzielonych na cztery kółka po trzech członków (pełnił tę funkcję do końca 1906 r.). Gdy z kolei podjął naukę w seminarium duchownym w Pelplinie, także tutaj związał się z filomacką „Polonią”, po czym w jej ramach założył Koło Kaszubologów (1907/08 r.).

Praca wychowawcza i edukacyjna w towarzystwach filomackich koncentrowała się na zagadnieniach filologicznych, literackich i historycznych. Historię Polski łączono z geografią historyczną, dzięki czemu kształtowano wyobrażenie o polskim terytorium narodowym. W nauczaniu historii kładziono nacisk na rozbiory i dzieje porozbiorowe, zwłaszcza zaś na zrywy niepodległościowe, przy czym czczono w sposób szczególny rocznice Konstytucji 3 Maja i wybuchu powstania listopadowego. Jeśli chodzi o literaturę, z tych samych względów dominowała w niej literatura romantyczna i neoromantyczna, a w sposób szczególny twórczość A. Mickiewicza. Duże znaczenie miała też nauka poprawnego pisania po polsku.

Po wejściu Pomorza w granice Rzeczypospolitej w 1920 r. dawni działacze filomaccy stali się liderami społecznymi, obejmując kluczowe stanowiska w administracji, oświacie, kulturze, sądownictwie itd. Szybko też pojawiła się idea zorganizowania zjazdu byłych filomatów pomorskich, gromadzenia pamiątek i dokumentów oraz powołania stowarzyszenia, grupującego działaczy tajnych kółek samokształceniowych.

Il. 4.

Zjazd filomatów pomorskich odbył się 12-14.09.1921 r. w Chełmnie, a wzięło w nim udział ponad 250 uczestników. Data nie była przypadkowa – nawiązywano do procesu toruńskiego, a wśród uczestników sporo było osób wówczas oskarżanych. Referat wprowadzający wygłosił J. Karnowski, którego zebrani zobowiązali do przygotowania historii ruchu filomackiego (książkę wydał kilka lat później, w 1926 r.).

W wyniku zjazdu utworzono również Związek Filomatów Pomorskich (zjazd założycielski odbył się 15.02.1922 r. w Toruniu). Pierwszy zarząd tworzyli: ks. B. Makowski – prezes; J. Karnowski – wiceprezes (od 04.1923 r. prezes); radca S. Zawacki – sekretarz; dr Sz. Gracz – z-ca sekretarza, ks. P. Marchlewski – skarbnik. Zadaniem Związku, oprócz dokumentacji dziejów ruchu filomackiego i upowszechniania jego ideałów, było również m.in. wspieranie dotacjami pomorskich organizacji akademickich i współpraca z nimi (w tym celu zorganizowano np. Pomorski Zjazd Akademicki w dn. 18-19.04.1923 r.) (→ organizacje młodzieżowe).

Związek działał aż do wybuchu II wojny światowej. Jednocześnie tradycje filomackie, choć już w zupełnie innych warunkach, kontynuowała młodzież z gimnazjów pomorskich. Organizowano spotkania z dawnymi działaczami, przygotowywano wystawki szkolne, niekiedy też publikowano okolicznościowe materiały. Przede wszystkim jednak nawiązywano do tradycji filomackich podczas szkolnych uroczystości.

Po II wojnie światowej także starano się na Kaszubach pielęgnować pamięć o filomatach pomorskich. Świadczyć o tym mogą liczne opracowania naukowe, choćby A. Bukowskiego, a zwłaszcza J. Szewsa. Byli oni też w gronie organizatorów 20.05.1972 r. wielkiego zjazdu filomatów pomorskich, który odbył się z okazji 100-lecia powstania koła „Wiec” w wejherowskim gimnazjum. Wydarzenie przygotowało ZKP oraz wejherowskie władze lokalne i środowisko oświatowe. Zjazdowi towarzyszyła sesja naukowa, podczas której referaty wygłosili A. Bukowski – o filomatach pomorskich, prof. K. Ślaski – o toruńskim procesie filomatów z 1901 roku oraz dr J. Szews – o tajnych organizacjach polskiej młodzieży w wejherowskim gimnazjum w okresie zaboru. Ważnym elementem były też wspomnienia żyjących jeszcze wówczas uczestników ruchu filomackiego. Zjazd odbił się szerokim echem nie tylko na Pomorzu, ale i w całej Polsce, a jego pokłosiem była księga pamiątkowa, dokumentująca zarówno przebieg zjazdu, jak i prezentująca referaty wygłoszone podczas towarzyszącej mu sesji naukowej.

Od 1966 r. imię Filomatów Pomorskich nosi Liceum Ogólnokształcące w Chojnicach ciągle mieszczące się w tym samym budynku co dawne gimnazjum (we wrześniu 2022 r. obchodziło jubileusz 400-lecia istnienia szkoły). Jest w nim szereg znaków pamięci, dokumentujących osoby i wydarzenia nawiązujące do filomackiej przeszłości. Ukazuje się tu również Chojnicki Biuletyn Informacyjny „Filomata”. Imię to nosi także Szkoła Podstawowa Nr w Chełmnie. Z kolei w Toruniu jest ulica Filomatów Pomorskich.

Cezary Obracht-Prondzyński

Bibliografia:

  • Filomaci pomorscy. Księga pamiątkowa sesji naukowej oraz Zjazdu Filomatów w Wejherowie w dniu 20 maja 1972 r., opr. J. Szews, Gdańsk 1975.
  • Karnowski J., Filomaci Pomorscy, cz. 1, Toruń 1926.
  • Obracht-Prondzyński C., Związek Filomatów Pomorskich w Toruniu, „Pomerania”, 1998, nr 10.
  • Podlaszewska K., Filomaci toruńscy (w 90-tą rocznicę procesu toruńskiego), „Rocznik Toruński”, t. 20, 1991.
  • Poręba S., Związek Filomatów Pomorskich, [w:] Słownik polskich towarzystw naukowych, red. C. Madajczyk, t. 2: Towarzystwa naukowe i upowszechniające naukę w przeszłości na ziemiach polskich, cz. 1, red. B. Sordylowa, Wrocław i in. 1990.
  • Porożyński H., Z dziejów Liceum Ogólnokształcącego im. Filomatów Chojnickich (1623-1976), cz. 1 i 2, Słupsk 1987.
  • Spis byłych filomatów i filaretów gimnazjów pomorskich, zestawiony z okazji zjazdu filomackiego w Chełmnie 12-14 września 1921 staraniem Komitetu zjazdu w Toruniu, [Toruń 1921].
  • Szews J., Filomaci pomorscy. Tajne związki młodzieży polskiej na Pomorzu Gdańskim w latach 1830–1920, Warszawa 1992.

Ikonografia:

  1. Źródło: Instytut Kaszubski
  2. Źródło: Instytut Kaszubski
  3. Źródło: Instytut Kaszubski
  4. Źródło: Instytut Kaszubski

« Powrót do listy haseł