Stefan Fikus był autorem, który pozostawił po sobie setki stron tekstów w każdym rodzaju literackim. Są wśród nich rozległe dzienniki i pamiętniki, opracowania o charakterze historyczno–wspomnieniowym oraz przeróżne utwory literackie (humoreski, legendy, opowiadania, powieści, dramaty, felietony i wiersze). Za swojego życia opublikował niedużo utworów, wyszło ich trochę po jego śmierci. Natomiast imponująca ilość jego piśmiennictwa znajduje się w rękopisach lub maszynopisach złożonych w →Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie. Dla czytelników pomorskich bardzo ważne jest to, że pozostawił po sobie wypowiedzi zarówno kaszubsko- jak i polskojęzyczne.
Stefan Fikus urodził się 9 lutego 1920 roku w Luzinie. Do szkoły podstawowej uczęszczał w rodzinnej miejscowości, nie dane mu było jednak ją ukończyć z powodu trudnej sytuacji materialnej. Edukację szkoły podstawowej zamknął dopiero w 1939 r. w Bydgoszczy, w której wstąpił do w 1938 roku do orkiestry 16. Pułku Ułanów Wielkopolskich. Stefan Fikus po wybuchu II wojny światowej dostał się do niewoli niemieckiej i przez lata okupacji znajdował się w obozach jenieckich oraz pracował jako robotnik przymusowy w niemieckim gospodarstwie rolniczych (majątek Schlepkow w Brandenburgii). Po zakończeniu wojny powrócił do rodzinnej wioski już w maju 1945 roku, a w czerwcu tego roku zaczął pracę w Lęborku, w Polskich Kolejach Państwowych. Przechodził tutaj przez różne stanowiska, powoli awansując. Po kilku latach pracy zdecydował się na rozpoczął studia zaoczne w Technikum Kolejowym w Bydgoszczy (1956-1961). Dzięki studiom rozbudził się także w innych kierunkach, stąd ukończył kursy amatorskiego malarstwa i rzeźby.
Stefan Fikus wielokrotnie zaznaczał swoją kaszubskość tak w działalności społecznej jak i literackiej. Swą tożsamość budował w okresie powojennym, kiedy w latach pięćdziesiątych XX w. bezpośrednio poznał Leona Roppla (1912–1978) oraz →Lecha Bądkowskiego (1920-1984). Dzięki nim z jednej strony zdobywał kontakty ze ogólnopolskim środowiskiem społeczno-politycznym (Stowarzyszenie „PAX”), z drugiej zaś strony włączył się w działalność powstałego w 1956 r. →Zrzeszenia Kaszubskiego i periodyku →„Kaszëbë”, na łamach którego debiutował. Był korespondentem dziennikarskim dla wielu polskich czasopism społeczno-kulturalnych („Sygnały”, „Słowo Powszechne”, „Zielona Droga”, „Zorza”, „WTK”, „Gryf”, „Ilustrowany Kurier Polski”, „Gwiazda Morza”, „Pomerania”). Fikus nawiązał również kontakty ze przedstawicielami pozapolskiej slawistyki, stąd wyjeżdżał do NRD i na Łużyce, aby zapoznać się z działalnością tożsamościową Serbołużyczan. Stale dbał o najbliższy mu krąg kulturowy i właśnie także jego zasługą było powstanie w 1981 r. w Lęborku oddziału Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Z kolei w 1985 r. współtworzył Konkurs Literacki im. Mieczysława Stryjewskiego w Lęborku.
Od lat osiemdziesiątych działalność jak i twórczość Stefana Fikusa zaczęła być wyraźniej w środowisku kaszubskim widoczna i doceniana. Znacząca była w tym względzie współpraca z franciszkaninem o. Januszem Jędryszkiem, z którym animował kaszubskie życie kulturalne w Lęborku (np. wystawianie sztuk teatralnych autorstwa Fikusa, wprowadzanie elementów kaszubszczyzny do liturgii kościelnej). Nagrodzono tego typu zabiegi przyznaniem im w 1981 r. przez Klub Studencki „Pomorania” →Medalu Stolema. Literat-działacz uczestniczył również w wielu cyklicznych przedsięwzięciach kulturalno-tożsamościowych jak Zjazdy Twórców Literatury Kaszubsko–Pomorskiej we Wdzydzach, Seminaria Kaszubskie w Łączyńskiej Hucie czy też Spotkania Pelplińskie. W 1998 roku wraz z innymi działaczami Lęborskiego Bractwa Historycznego odznaczono go →„Skrą Ormuzdową”. Nagrodzono go również w 2004 r. wyróżnieniem honorowym Rady Miejskiej „Lęborski Lew”. Stefan Fikus zmarł w Lęborku 5 października 2010 roku.
Debiutem kaszubskojęzycznym literata z Luzina jest Gôdka o rëbôkach („Kaszëbë” 1961, nr 14). Później drukował w „Pomeranii”, używając niekiedy pseudonimu literackiego Stach z Lęborka. Ważnym osiągnięciem wśród jego kaszubskojęzycznych propozycji było wydanie wspomnień z robót przymusowych w hitlerowskich Niemczech pt. Pojmeńczicë (1981), które przynosiło tradycji kaszubskiej wnikliwe wejrzenie w życie codzienne II wojny światowej. Nie oznacza to że Fikus pisał wyłącznie o dramatycznych czasach wojennych. Kilka utworów skierował także do czytelnika młodego, czego dowód mamy w antologiach: Zaklęta stegna (1985) oraz Dërchôj Królewiónko (1996).
Jeszcze później wydane zostały napisane wspomnienia, opowiadania i rozważania genealogiczne (częściowo po polsku, częściowo po kaszubsku) w zbiorach: Jak to przódë biwało (2001) i Tak téż biwało (2003). Już po śmierci Fikusa wydana została powieść Dola młodego Skowrona (2014), która bardzo dobrze obrazuje literaturę kaszubsko-pomorską: dukt realizowany w partiach zapisanych po kaszubsku (wypowiedzi bohaterów) oraz po polsku (głos narratora). Największym osiągnięciem publikacyjnym jest wydanie imponujących rozmiarami wspomnień Z Sibiru do Lëzëna, które po czterdziestu latach od napisania doczekały się wreszcie druku. Jest to najbardziej oryginalne w literaturze kaszubsko-pomorskiej przedstawienie kaszubskiego doświadczenia syberyjskiego, które dokonało się w latach 1914-1920. Z prozatorskich prac kaszubskojęzycznych Fikusa dotąd niepublikowanych warto jeszcze wspomnieć o takich tekstach prozatorskich, jak: Lezińskie gôdki (ponad 100 utworów) czy legenda i podaniach ze zbiorów: Wãder po zëmi lãborskiej, a także Legende ji powiôstki z zemi lãborskiej, słepskiej, betowskiej, sławieńskiej.
Skromnie wygląda przy porównaniu z osiągnięciami prozatorskimi dorobek Stefana Fikusa w zakresie utworów poetyckich. Za swojego życia opublikował on tylko jeden tomik poetycki Moje miasto (1995), który poświęcił →Lęborkowi. W roku śmierci literata wyszedł jeszcze zbiór wierszy polsko- i kaszubskojęzycznych pt. Tak bëm chcôł… (2010). Łącznie zestawiając utwory z dwóch zbiorków, można w nich zauważyć kilka motywów: patriotyzm zogniskowany na opisach ziemi lęborskiej, uczuciowe przywiązanie do Kaszub jak i Polski, wyrażenie uczuć religijnych w konfesji katolickiej. Wiersze Fikusa nie są formalnie skomplikowane. Zapisane zostały z prostym obrazowaniem, klarownymi epitetami oraz metaforami. Były drukowane w prasie polskiej i w „Pomeranii”, poza tym kilka z nich odnaleźć można w tematycznych antologiach Modra struna (1973), Polska nam papieża dała (1996) czy też Dzëczē gãsë (2004). Pełen wgląd w umiejętności poetyckie dałoby dopiero wydanie większej ilości wierszy Fikusa znajdujących się w zbiorach rodziny oraz archiwach muzealnych.
Znaczniejsze aniżeli wiersze są Stefana Fikusa sztuki teatralne, które tworzył od lat siedemdziesiątych XX w. Ponownie jak w przypadku prozy, stosunkowo niewiele z jego propozycji zostało ogłoszonych drukiem. Do chwili obecnej wydane zostały tylko trzy jego sztuki: A śmierć nie przëchôdô (2006), Strach (2011), a także Gwiôzdka z Lëzëna (). W rękopisie lub maszynopisie pozostają dramaty współczesno-obyczajowe: Obarchniałi jadą, A nasz tata nie jidze, Ceż jó z tim chłepa blós móm?, Oedprawa baniewëch, Le sę obdyjta, Wszesce swoji, Podzãka na staresc, Rozdzartë od bëna, Wspominki stôrégo proboszcza, Rojeniô dzôtków, sceniczne miniatury religijne: Za Judaszowe strzebniki, Pan Jezus modli się w Ogrójcu, sztuki o profilu historycznym: Zôpis w Kępnie z 1282 roku, Piękné brzôd swiętégo Franceszka na Kaszebach oraz sztuki-widowiska obrzędowe: Cedowny kwiôtk parpace, Kaszebsko gwiozdka z Lęborka (w dwu wersjach językowych), Uważijta, przyjdze gwiozdka oraz Sobotkowé widawiszcze. Łącznie jest to dwadzieścia sztuk teatralnych, zapisanych na blisko tysiącu stron tekstu. Propozycje sceniczne Fikusa zaliczyć trzeba do współczesnej tradycji teatru ludowego, w którym najważniejsza jest chęć moralnego „zbudowania” widza i wskazania wzorców akceptowanych zachowań oraz jednocześnie skrytykowania postaw negatywnych. Taka pedagogika w teatrze nie służy zarysowaniu głębokich charakterów, lecz z drugiej strony dość wyraźnie manifestuje, jaka jest według podmiotu dramaturgicznego sfera kaszubskich wartości światopoglądowych.
Stefan Fikus zajmował się również historią regionalną, co zaowocowało wydaniem popularnonaukowej pracy Historia wsi Luzina (1992). Opracowanie to, choć napisane przez historyka-amatora zwróciło uwagę profesjonalnych naukowców jak Gerard Labuda. Fikus opublikował również pod koniec lat osiemdziesiątych Wspomnienie z września 1939 r. (z uwzględnieniem „Krwawej Niedzieli” w Bydgoszczy), które dotyczyło doświadczenia wojennego, a także tzw. marszu śmierci więźniów KL Stutthof w 1945 r. Dzielił się również swoimi spostrzeżeniami o realiach życia w latach powojennych w Lęborku z innymi regionalistami, np. Joannie Namiotko umożliwił opublikować artykuł pt. Polskę stanowią także Kaszuby – Krótka historia Zrzeszenia Kaszubsko–Pomorskiego w powiecie lęborskim, w „Biuletynie Lęborskiego Bractwa Historycznego” (2007). W tymże periodyku drukował również swoje wspomnienia sam Fikus (2008). Zresztą co do Lęborskiego Bractwa Historycznego, warto wspomnieć, że był jednym z jego współzałożycieli. Współpracował także przy powstaniu opracowania historycznego pt. Losy rodzin kaszubskich w II wojnie światowej (złożone w maszynopisie w wejherowskim muzeum), a także pracy magisterskiej Marii Jaszewskiej pt.: Działacze Kaszub i Pomorza w walce o przywrócenie ziemi lęborskiej i bytowskiej do Macierzy. Wypowiadał się kilkakrotnie również o roli Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w Lęborku i na całych Kaszubach. Wykorzystywał również swoje doświadczenia kolejarskie i charakteryzował ten krąg problematyki społecznej w pracach: Pamiętnik kolejarza (1945-1970); Życie, praca i odpoczynek kolejarzy za granicą; Historia węzła kolejowego w Lęborku od 1945-1975 r. na XXX lecie PRL; Zdarzenia na kolei w latach 1945-1975. Kile obrazów z zëcëgo. Są to czasami bardzo obszerne ujęcia (po kilkaset stron), które nie zostały wydane, spoczywając w wejherowskim archiwum muzealnym. Z aktywności na polu genealogii trzeba wspomnieć o jego współautorstwa zbiorku dotyczących historii rodziny genealogicznych, pt. Ród Fikusów 1811-2011 (2011).
Aktywność Stefana Fikusa doczekała się kilku większych omówień, ale wciąż nie napisano monografii akademickiej jemu tylko poświęconej. Biograficznie pisali o nim (w porządku chronologicznym): Ferdinand Neureiter, Jan Drzeżdżon, Tadeusz Bolduan, Józef Borzyszkowski czy Eugeniusz Pryczkowski. Zorganizowano także XIII Konferencję Kaszuboznawczą w Bytowie (2014), podczas której wygłoszono kilka referatów o dokonaniach Fikusa, które w rozszerzonych wersjach ukazały się w szesnastym numerze bytowskiego „Naszego Pomorza”. Sproblematyzowanie rozważania o twórczości tego literata znajdują się w syntezach literatury kaszubskiej: u Daniela Kalinowskiego (2017) oraz Grzegorza Schramkego (2023), a także w całościowym opracowaniu teatru kaszubskiego (2021). Krótsze informacje biograficzne dotyczące Fikusa znajdują się również w wydaniach jego utworów, w zbiorach korespondencji oraz wspomnieniach pośmiertnych.
Twórczość literacka Stefana Fikusa nie jest łatwa do oceny, głównie dlatego, że jest to niezwykle rozległy materiał, w większości dostępny jedynie wśród archiwalnych zbiorów. Można więc dzisiaj oceniać tylko cząstkę jego opublikowanych prac. Jednakże nawet na względnie małym wycinku jego utworów prozatorskich, poetyckich i scenicznych wyłania się dominująca cecha piśmiennictwa Fikusa, jaką jest skrybofilią. To zjawisko znajdujące się na pograniczu psychologii twórczości i techniki pisarskiej cechuje się dążeniem do literackiego zapisu każdego wydarzenia życia, chwili czy przeżycia i przedstawiania ich sobie i odbiorcom w nadziei na uwiecznienie. W efekcie tekstowym Fikus stworzył swoistą nadprodukcję literacką, wprowadzając coraz to nowe historie, drobiazgi narracyjne opisu czy detale dyskusji ideowych. Uczynił to w naiwnej wierze, że w ten właśnie sposób się ocali wartości oraz prawdy o egzystencji człowieka.
Stefan Fikus nie był teoretykiem literatury, nie studiował także genologii. Można jednak sytuować jego utwory jako przykłady estetyki realizmu z intuicjami naturalizmu. Nie cyzelował swoich wypowiedzi i unikał stylizacji artystycznej, idealizacji lub mistyfikacji. Stosował się do tradycyjnego porządku przyczynowo-skutkowej fabuły, kreślił proste portrety bohaterów, chciał potwierdzenia w historyczno-obyczajowymi realiach czasów, jakie opisywał. Uważał, że literatura powinna nieść ze sobą kontekst moralny, mieć poznawcze znaczenie i czynić świat lepszym. Choć propozycje Fikusa nie przyniosły literaturze wielkich osiągnięć artystycznych, przyniosły jednak ze sobą wejrzenie w życie codzienne przeciętnych Kaszubów, ich troski i radości, marzenia i osiągnięcia. Marzenie luzińsko-lęborskiego autora o tym, aby ocalić przeszłość zwykłych ludzi i przekazać je potomności, choć w części jednak się spełniło.
Daniel Kalinowski
Bibliografia:
- J. Namiotko, Polskę stanowią także Kaszuby – Krótka historia Zrzeszenia Kaszubsko–Pomorskiego w powiecie lęborskim, „Biuletyn Historyczny Lęborskiego Bractwa Historycznego i Muzeum w Lęborku” 2007, nr 30, s. 115-129.
- J. Borzyszkowski, Stefan Fikus (1920–2010) – pisarz kaszubski i działacz społeczny, „Acta Cassubiana”, t. XIII, 2011, s. 510-514.
- E. Pryczkowski, Stefan Fikus – pisarz i działacz wierny ideałom. W: S. Fikus, P. Fikus, Ród Fikusów 1811–2011, Banino – Chwaszczyno – Luzino 2011, s. 6-22.
- J. Schodzińska, Stefan Fikus wśród lęborskiej braci historycznej, „Nasze Pomorze” 2014, nr XVI, s. 143-152.
- T. Derlatka, Serbołużyckie konteksty życia i twórczości Stefana Fikusa, „Nasze Pomorze” 2014, nr XVI, s. 153-168.
- D. Kalinowski, Moralistyka w przeróżnych odcieniach. Dramaturgia Stefana Fikusa, „Nasze Pomorze” 2014, nr XVI, s. 169-196.
- A. Kuik-Kalinowska, D. Kalinowski, Obcy wśród swoich. O powieści „Dola młodego Skowrona” Stefana Fikusa. W: S. Fikus, Dola młodego Skowrona, Wejherowo-Gdańsk 2014, s. 353-366.
- J. Maderska, Stefan Fikus – wspomnienie, „Biuletyn Historyczny Lęborskiego Bractwa Historii i Muzeum w Lęborku” 2011, nr 34, s. 41-42.
- D. Kalinowski, Stefan Fikus o kaszubskim doświadczeniu syberyjskim, „Pomerania” 2024, nr 11.
