Drzeżdżon Jan

Urodził się 16 maja 1937 r. w Domatowie na północnych Kaszubach. Edukację rozpoczął w rodzinnej wiosce, w niemieckiej szkole elementarnej. Po II wojnie światowej znalazł się w szkole polskiej, najpierw w Domatowie, potem w Leśniewie, wreszcie w Starzynie. Świadectwo dojrzałości uzyskał w wejherowskim Liceum Pedagogicznym w 1955 r. Pierwszą pracę nauczycielską podjął w czteroklasowej szkole w Tyłowie.

W połowie lat sześćdziesiątych Drzeżdżon zaczął tworzyć literaturę polskojęzyczną. Kształtów nabierały powieści: Czarna msza (z 1966 r., niewydana), Cierpienia więźnia Feliksa (z 1969 r., niewydane), Leśna Dąbrowa (z 1970 r., wydana w 1977), Michał Drzymała albo tragedia narodowa (z 1971 r., wydana w 2007), Rozkosze miłości (z 1971 r., wydane w 1981), Miasto automatów (z 1972 r., wydane w 1984), Upiory (z lat 1973-1974, wydane w 1975 r.). Trzeba tutaj podkreślić, że w swoich działaniach pisarz miał wielkiego admiratora w osobie Henryka Berezy, który był czołowym krytykiem literackim ogólnopolskiej „Twórczości”. W latach siedemdziesiątych Drzeżdżon zaczął pisać po kaszubsku. W „Pomeranii” wypracował dla siebie stałe miejsce, publikując eseje, artykuły, recenzje, poezję i opowiadania. Jego pierwszym, objętościowo znacznym wydawnictwem kaszuboznawczym były Wędrówki Remusowe po Kaszubach (1971), następnie w 1974 r. opublikował Sklaniané pôcorë (zestaw kilkunastu liryków) oraz zbiorek W niedzelni wieczór (z opowiadaniem tytułowym oraz Jak Mack z Blądzëkowa po swiece wandrowel). Drzeżdżon w roku 1976 został członkiem Związku Literatów Polskich, a także wydał powieść Oczy diabła. Szczyt jego powodzenia publikacyjnego przypadł na rok 1977, kiedy wyszły cztery powieści: Leśna Dąbrowa, Okrucieństwo czasu, Tajemnica bursztynowej szkatułki oraz Wieczność i miłość. W 1978 r. wydano drukiem powieść dla młodego czytelnika Kraina Patalonków. W roku 1979 pojawił się zbiór opowiadań kaszubskojęzycznych Dzwónnik. W rok później wyszedł drugi tom Krainy Patalonków, pt. Poszukiwania. W 1982 r. pojawił się ostatni tom cyklu Krainy Patalonków, pt. Wśród ludzi, a także pisane dla czytelnika dorosłego Rozkosze miłości. W 1983 r. Drzeżdżon opublikował pokaźnych rozmiarów powieść Karamoro, następnie Miasto automatów (1984), Twarz Boga (1984), w 1986 r. – Twarz lodowca i Złoty pałacyk (1990). Ten okres twórczości Drzeżdżona nie zawsze kończył się publikacją jego utworów: powieść Idę z otchłani niepamięci z 1979 r. do dziś ukryta jest w maszynopisie, podobnie jest z Misterium ziemi. Natomiast Rotardanią z 1985 wydano drukiem w 2022 r., Pergamonię z 1989 r. w 2016, zaś Szaloną Monikę z 1990 w 2017 r. Lepiej działo się z wydaniem powieści: Czerwony Dwór (napisaną w 1990 r., wydaną w 1992), Szary człowiek (napisany w 1990 r., wydany w 1993) oraz kaszubskojęzycznym zbiorkiem opowiadań Na niwach (1991), które ujrzały światło dzienne bez przeszkód. W ostatnim roku życia zdołał Drzeżdżon przygotować do druku swoją jedyną powieść kaszubskojęzyczną Twarz Smętka, która ukazała się drukiem w 1993 r, już po jego śmierci. Także pośmiertnie wyszły opowiadania kaszubskie w zbiorach Kòl Biélawë (1997) oraz formy przypomniane i podane w zmodernizowanej pisowni w tomie Zwònnik (1998). Drzeżdżon jako poeta okazjonalnie publikował po polsku, co w większym wymiarze zostało zaprezentowane w tomiku Łąka wiecznego istnienia (2012). Jego wiersze kaszubskojęzyczne oprócz tomiku Sklaniané pôcorë, wydano w 1995 r. w zbiorku pt. Przëszlë do mie.

Jan Drzeżdżon podjął także działalność naukową. Na gdańskiej WSP napisał pracę magisterską o Janie Piepce. Od lat sześćdziesiątych zaczął publikować artykuły naukowe dotyczące literatury kaszubskiej i pomorskiej. Na seminarium →Andrzeja Bukowskiego opracował rozprawę doktorską Regionalna literatura kaszubska w latach 1920-1939, którą obronił w 1970 r., a po kilku latach opublikował jako Piętno Smętka (1973). Z tytułem doktora nauk humanistycznych Jan Drzeżdżon podjął pracę nauczyciela akademickiego w Słupsku, w którym od 1971 r. zaczął wykładać w Wyższej Szkole Nauczycielskiej (dziś Akademii Pomorskiej). Prowadził tam zajęcia dydaktyczne z zakresu literatury ludowej i regionalnej, literatury dla dzieci i młodzieży, wybranych zagadnień z teorii kultury i kultury współczesnej. W roku 1975 Jan Drzeżdżon otworzył przewód habilitacyjny na Uniwersytecie Wrocławskim, ogniskując swoje zainteresowania badawcze pod hasłem Anonimowa twórczość kaszubska, natomiast później Gawędziarstwo kaszubskie. Do sfinalizowania pracy habilitacyjnej nie doszło. Od roku akademickiego 1976-1977 został pracownikiem naukowo-dydaktycznym Uniwersytetu Gdańskiego, prowadząc zajęcia m.in. z zakresu folklorystyki. W Gdańsku na nowo podjął się próby pisania pracy habilitacyjnej, którą ukończył w 1983 r. w postaci monografii dotyczącej współczesnej literatury kaszubskiej. Książka została wszakże odrzucona jako podstawa habilitacji. Po pewnym czasie praca ta została wydana drukiem jako Współczesna literatura kaszubska 1945-1980 (1986). Na pograniczu pracy naukowo-badawczej i popularyzatorskiej Jana Drzeżdżona znajduje się jego działalność animatorska, edytorska i recenzyjna. Wraz z →Tadeuszem Bolduanem i →Wojciechem Kiedrowskim opracował antologię poezji kaszubskiej Modra struna (1973). W 1975 doprowadził do wydania wierszy poety ludowego Stanisława Okonia, Za lasem morze. W następnych latach wychodziły zbiorki innych kaszubskich twórców, które edytorsko opracowywał: Agnieszki Browarczyk Zimkowe kwiatë (1979), →Alojzego Budzisza Modra kraina (1980), tegoż autora Zemja Kaszëbskó (1982) oraz Augustyna Dominika Tona z Pustk (1983).

Jan Drzeżdżon zmarł w 1992 r. w wieku pięćdziesięciu pięciu lat. Był jednym z najbardziej znanych polskich przedstawicieli literatury onirycznej i tzw. realizmu magicznego, natomiast jako twórca kaszubski wyróżniał się pisarstwem zarówno symbolicznym, jak i realistycznym. Jego kaszubskość była dobrze znana w środowisku autorów i krytyków polskich, co w specyficzny sposób promowało Kaszuby na szerszej arenie literackiej. Mimo prób pisarza jego proza nie zdobyła uznania za granicą, natomiast jego utwory kilkakrotnie były adaptowane na scenie, czego dowodzi: np. polskojęzyczny monodram Anna w realizacji warszawskiego Teatru Adekwatnego (1977) albo kaszubskojęzyczna humoreska w inscenizacji Amatorskiego Teatru ze Strzelna (2004). Ten ostatni spektakl został zresztą sfilmowany i jest dziś dostępny jako Testament (2008) i Testament 2 (2012) w reż. Andrzeja Sipajły.

Pamięć po Drzeżdżonie-literacie i jego twórczość jest wciąż żywa na Kaszubach. Mityzująco pisali o nim Jerzy Samp czy też Wojciech Kiedrowski. Entuzjastą pisarza jest Paweł Nowakowski, szef szczecińskiego wydawnictwa Forma, które co kilka lat przypomina o kaszubskim twórcy osobnymi publikacjami. Akceptacyjnie pisze o nim biografka Maria Jentys-Borelowska. Kulturowym wymiarem obecności Drzeżdżona we współczesności jest konkurs literacki jego imienia organizowany w Wejherowie od 1998 r., który można uznać za najważniejszą promocyjno-integracyjną inicjatywę literacką tradycji kaszubskiej. Do autora Twarzy Smętka nawiązują od 1992 r. organizatorzy konkursu recytatorskiego „Bë nie zabëc mòwë starków”. Z kolei od 2000 r. w Domatowie odbywa się Kaszubski Konkurs Poetycki „Bielawa” im. Jana Drzeżdżona. Pisarza uczyniono również patronem Szkoły Podstawowej Nr 5 w Redzie, Szkoły Podstawowej w Lubocinie, Izby Regionalnej w Zespole Szkół w Starzynie, Gminnej Biblioteki Publicznej w Chmielnie.

W literaturoznawczym aspekcie omawiania kaszubskojęzycznej twórczości Drzeżdżona warto zacząć od jego poezji, która, choć liczebnie nikła, przynosi ze sobą świeży w tym medium sposób obrazowania. Tematycznie liryka owa ukazuje kaszubską przestrzeń rustykalną, zagubioną w czasie wieś, pełną myślenia magicznego, ułomków przedchrześcijańskich wierzeń zestawionych z religijnością katolicką. Jak na poezję przystało, wieś nie jest odwzorowana realistycznie, lecz symbolicznie: w obrazach lasów, łąk, jezior, ogrodów i zagonów, które symbolizują moc odnawiającej się natury. Kobiety i mężczyźni wypełniają uniwersalne prawa, będąc pokornie poddani losowi i zależni od pór roku, zdrowia czy wieku. Symbolizm i oniryzm poezji Drzeżdżona nasycone są kaszubskimi pierwiastkami (W noc swiãtégò Jana), miłością do subiektywnego świata (Jakùż të mëslisz tatkù). Najciekawsze z liryków są wszakże te, w których Autor wyzyskuje warstwę dźwiękową słowa (np. Dżôd i baba, Naszi doma). Takiego podejścia do liryki wcześniej w tradycji kaszubskiej nie było. Dźwiękowe gry, echolalia, powtórzenia fraz słów, wszystko to tworzy nastrój tajemnicy czy też nieznanej, a intrygującej melodii. Wiersze Drzeżdżona naśladują też czasem mowę codzienną, zwykłą, czasami chromą, ale zawsze emocjonalną i osobistą.

Kaszubskojęzyczna proza Jana Drzeżdżona jest bardzo oryginalna w stylu artystycznym. Widać to od pierwszych zbiorów epiki w tomie W niedzelni wieczór (1974) oraz Dzwónnik (1979), które nasycone zostały niejednoznacznymi realiami wiejskimi. Ludzie egzystują poddani rytmowi natury lub ciężkiej pracy, ale znajdują czas, aby ponarzekać czy poplotkować. Na przykład fabuła W niedzelny wieczór dotyczy kilku godzin odpoczynku, kiedy dwaj przyjaciele ujawniają swoje na tyle głębokie sympatie i kompleksy, że doprowadza to ich do głębokiego konfliktu. Z kolei w opowiadaniach Môrcën albo Stazja pojawiają się portrety kilku zaledwie ludzi, bohaterów kaszubskiej wsi, które w realistyczno-naturalistycznym ujęciu przedstawiają trud ich życia codziennego. Owa wycinkowość ujęcia postaci nie jest wadą, a zaletą w szkicu literackim, gdzie unika się idealizowania. Drzeżdżon jako epik pragnął ukazać przeciętnych rolników, pasterzy czy wyrobników, aby i oni zaprezentowali swoją prawdę o świecie. Tym samym zrywał z sentymentalnym ujęciem kaszubskiej wsi. Oto w opowiadaniu Dzwónnik ukazany został wewnętrzny system wartości samotnego, chromego bohatera, który jest zdystansowany wobec otaczającej go głośnej, dosadnej i materialnej społeczności. Podobnie przedstawiony został Jan z opowiadania pod tym właśnie tytułem. Utwór opisuje człowieka odrzuconego, chłopaka, w niezamierzony sposób wywołującego swoją obecnością wyłącznie negatywne uczucia. Bardzo dramatycznie wyglądają w realistyczno-naturalistycznej prozie Drzeżdżona kobiety, którym w wiejskich społecznościach się życiowo nie powiodło. Znaczącym przykładem na to jest Rucina z opowiadania pod tym tytułem, która stała się ofiarą zbiorowej niechęci, głupoty i przesądów. Nawet tak wydawałoby się humorystyczne opowiadanie jak Monika w istocie jest śmieszno-smutnym opisem marzeń umierającego mężczyzny, który na łożu śmierci z bezradnością odkrywa, że jego rodzina jest mu obca i dlatego nie ma komu zostawić swojego majątku.

Obok realistycznego nurtu prozy Drzeżdżona pojawia się stylizacja na ludowe gawędziarstwo. Najlepiej to chyba widać w opowiadaniu Jak Mack z Blądzekòwa pò swiece wãdrował. W warstwie fabularnej chodzi tutaj o przeciętnego mieszkańca wioski, który na wieść o końcu świata postanawia się do tego odpowiednio przygotować. Wędrówka odsłania go z dobrej i złej strony: raz przynosząc chlubę, innym razem wstyd, raz pokazując walory jego prostolinijności, innym razem wady takiego postępowania. Narrator prowadzi swą narrację wyraźnie w tonie ironicznym, zdystansowanym, co wiedzie opowieść ku poetyce groteski.

Kolejną cechą utworów Drzeżdżona jest magia i fantastyka, np. w opowiadaniach W Dąbrowie oraz Wegwizer. Są tam sytuacje odnoszące się do ponadlogicznych fenomenów natury, nieracjonalnych zachowań ludzi lub zjawisk niewytłumaczalnych. Prezentowane obrazy literackie mają najczęściej znaczenie symboliczne i zdają się sugerować jakąś zagadkową baśń. Nieprzypadkowo narrator przywołuje czasami dziecięcą perspektywę oglądu świata, jak dzieje się to w trzecim zbiorze opowiadań Drzeżdżona Kòl Biélawë opowiadaniu najbardziej chyba oniryczno-surrealistycznym. Z kolei Wieczny odżin jest opisem panteistycznie doświadczanej przyrody, do której można dotrzeć pod warunkiem dbałości o własną wrażliwość i otwartość. Zachowanie tej postawy umożliwia również nawiązanie najbardziej intymnych relacji z drugim człowiekiem i stworzenie egzystencjalno-metafizycznej Pełni.

Twarz Smętka to najważniejszy kaszubskojęzyczny utwór prozatorski Drzeżdżona. To powieść, której części składowe tworzą narrację jednostkową, jednocześnie przekształcającą wzorce literackie Alojzego Budzisza i →Aleksandra Majkowskiego. Jest to więc utwór z ambicją wyprowadzania języka kaszubskiego z ram twórczości ludowej i włączania go do kontekstów literatury ideowo-tożsamościowej, ku wyrazowi psychologiczno-mitycznemu. W sensie filozoficznym powieść dotyczy udziału zła w życiu mieszkańców Kaszub. Zło zostało tutaj zobrazowane na przykładzie →Smętka, istoty tajemniczej, intelektualnie nie do pochwycenia. To z jednej strony duch opiekuńczy miejsca, lecz jednocześnie istota żywiąca się czyimś nieszczęściem. Istnieje on nie tylko w wymiarze egzystencjalnym, lecz i w kosmicznym. Na biegunie działania Smętka znajduje się Ogniszcze jako siła dobra, kreatywności i jasności. Oprócz Smętka i Ogniszcza w świecie powieści Drzeżdżona istnieją jeszcze inne siły: Stolem, Morzkulc, Purtk, Rokitnik, Oprzepolnica, Borowa Cotka, Borówc, Mumacz lub Otmęt (→demonologia ludowa). Powieść pozornie zachowuje ciąg przyczynowo-skutkowy wydarzeń. Ważniejszy od tego porządku jest jednak czas sakralny, astronomiczno-agrarny, prowadzący do idei wiecznego powrotu. W najszerszym znaczeniu człowiek w Twarzy Smętka istnieje pomiędzy ciągłą walką dobra ze złem. Natomiast w odniesieniu do Kaszub, to mieszkańcy tych ziem ciągle są w stanie zagrożenia, pomiędzy zmaganiami militarnymi Polaków, Niemców, Duńczyków, Krzyżaków, Szwedów czy Rosjan. Smętek działający także w wymiarze politycznym stale uniemożliwia Kaszubom wybicie się na podmiotowość.

Biografia i twórczość kaszubskojęzyczna Jana Drzeżdżona może być dzisiaj rozpatrywana w kilku typach recepcji. Pierwsza to teksty naukowe, akademickie artykuły z analizami i interpretacjami. Widzimy tu propozycje literaturoznawcze (np. Joanny Borowiak, Jerzego Sampa, Adeli Kuik-Kalinowskiej, Daniela Kalinowskiego), językoznawcze (np. Marka Cybulskiego, Friedhelma Hinzego, Jerzego Tredera) i pedagogiczne (np. Kazimierza Kossak-Główczewskiego, Renaty Mistarz). Tu dołożyć można również konferencje naukowe poświęcone twórcy: w 2006 r. w Bytowie, w 2007 w Gdańsku oraz w 2013 w Gościcinie. Swoistym podsumowaniem akademicko-wydawniczych działań związanych z kaszubskojęzyczną twórczością Drzeżdżona było wydanie jednego z tomów serii Biblioteka Pisarzy Kaszubskich z tymi właśnie utworami. Drugą grupę opinii tworzą wypowiedzi krytyczno-literackie o literaturze polsko- i kaszubskojęzycznej Drzeżdżona: Henryka Berezy, Alicji Grajewskiej [Krzysztofa Narutowicza], Ryszarda Chodźki i przyjaciółki-biografki – Marii Jentys-Borelowskiej. Trzeci typ to utwory literackie, w których kaszubski pisarz pojawia się jako postać literacka. Można tu wyodrębnić m.in.: prozę Bolesława Tomczaka Drzeżdżonowe dzieciństwo, nowele kaszubskojęzyczne Krystyny Lewny Zabic Smãtka, Ò tim, jak Jan Drzéżdżón ùmarł i szedl do nieba, opowiadanie Mirosława Kościeńskiego Oczy diabła czy twarz Boga?, poezje Bolesława Niezgody, opowiadanie Jerzego Limona Kaszubska Madonna, powieści Artura Jabłońskiego (zwłaszcza Fényks), a także literackie wspomnienia Jana Walkusza, Piotra Millatiego oraz Jerzego Hoppego.

Daniel Kalinowski

Biografia:

• J. Borowiak, Jan Drzeżdżon, 1937-1992. Monografia bibliograficzna, Chmielno 1998.
• J. Drzeżdżon, Twórczość kaszubska, oprac. M. Cybulski, D. Kalinowski, Gdańsk 2016.
• M. Jentys-Borelowska, Ogrody zamyśleń, marzeń i symboli. Rzecz o Janie Drzeżdżonie, Gdańsk 2014.
• P. Kuncewicz, Agonia i nadzieja, t. 5: Proza polska od 1956, Warszawa 1994.
• F. Neureiter, Historia literatury kaszubskiej. Próba zarysu, przeł. M. Boduszyńska-Borowikowa, Gdańsk 1982.
• T. Oracki, Drzeżdżon Jan, [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, Suplement II, red. Z. Nowak, Gdańsk 2002.
• Światy możliwe Jana Drzeżdżona/Pamięci Jana Drzeżdżona, red. D. Kalinowski, J. Borchmann i B. Wiszowaty, Bolszewo 2013.
• Twarze Drzeżdżona, red. R. Mistarz, Gdańsk 2007.
• J. Zawadzka, Drzeżdżon Jan, [w:] Współcześni polscy pisarze i badacze literatury, oprac. zespół pod red. J. Czachowskiej i A. Szałagan, t. 2: C-F, Warszawa 1994.

Filmografia:

• Testament (2008), Amatorski Zespół Teatralny ze Strzelna, scenariusz: J. Roszman i S. Lorenc, muz. T. Korthals, reż. A. Sipajło.
• Testament 2 (2012), Amatorski Zespół Teatralny ze Strzelna, reż. A. Sipajło.

Netografia:

Film Testament: https://www.youtube.com/watch?v=tb-t5Wc8xxU

Ikonografia:

1. Źródło: Instytut Kaszubski
2. Źródło: Instytut Kaszubski