Odpowiednikiem polskiego słowa dom w języku kaszubskim jest najczęściej chëcz, chëcza, kojarzona zwykle z polską chatą. Słowo dóm też jest obecne, ale rzadko jako dom, budynek, np. „Dóm Bòżi” – kościół. Najczęściej chodzi o dóm jako sień. Obok tego jest słowo doma w znaczeniu ‘w domu’, w odniesieniu do którego w Słowniku ks. B. Sychty znajdziemy wiele oryginalnych powiedzeń.
Pod hasłem „Dom Kaszubski” kryje się budynek powstały społecznym sumptem, służący lokalnym wspólnotom, celom świeckim, będący ogniskiem życia publicznego, a konkretniej związany z ruchem kaszubskim.
Do historii Kaszubów pojęcie to wprowadził dr A. Majkowski. Pracując jako lekarz w Kościerzynie, od 1906 r. będąc lokalnym starostą „Straży. Towarzystwa ku obronie spraw ekonomicznych i społecznych”, powstałego w 1905 r. w Poznaniu jako organizacja przeciwdziałająca germanizacji, zwłaszcza działalności Hakaty, nosząc się z myślą o powołaniu organizacji kaszubskiej dla obywatelskiego zbudzenia Kaszubów, zwrócił uwagę na brak w mieście stosownej dlań i innych organizacji polskich siedziby. Wspierany przez mec. B. Chrzanowskiego, zainicjował pod jego i Straży patronatem budowę – zakup i urządzenie Domu Kaszubskiego. 17.09.1906 r. powstała spółka pod nazwą „Dom Kaszubski” w Kościerzynie, której Majkowski został sekretarzem. W zredagowanej przezeń odezwie o wsparcie, adresowanej do ziomków i rodaków, napisał, iż Kościerzyna jest jedynym miastem w Prusach Zachodnich, które zachowało charakter polski, ale nie ma siedziby dla towarzystw i instytucji polskich. Przystępując do jej stworzenia – budowy, stwierdził: „Dom, który w ten sposób ma stanąć, będzie nosił nazwę »Domu Kaszubskiego«. Wybraliśmy tę nazwę, ażeby zaznaczyć przed wrogami i ziomkami, że co kaszubskie, to polskie. Wybraliśmy taką nazwę dalej z tego powodu, ażeby zdjąć ostatecznie z nazwy »Kaszuba« ostatni cień pogardy i lekceważenia, jakim tę nazwę okryła złość wrogów i nieznajomość swoich. Chcemy przez tę nazwę okazać, że pragniemy jako Kaszubi stanąć w szeregu obrońców naszych najświetniejszych dóbr i żądać tego samego poszanowania nazwiska, jakie mają bracia nasi: Wielkopolanie, Mazurzy, Ślązacy. – Jeżeli wspólnymi siłami zbudujemy w Kościerzynie dom własny, powstać tu może Centrum ruchu narodowego na Kaszubach, a dzieło samo będzie długotrwałym znakiem poczucia wspólności wszystkich plemion polskich i pomnikiem niespożytej siły” (zob. J. Borzyszkowski, Aleksander Majkowski…, s. 235-237).
Wśród darczyńców na rzecz tegoż Domu Kaszubskiego znaleźli się m.in. ziomkowie z Ameryki i „wielki jałmużnik” mec. dr A. Osuchowski z Warszawy. Wskutek nieporozumień i przekształcenia charakteru spółki – zwiększenia udziałów – Majkowski znalazł się poza jej władzami. Zmieniono też jej nazwę na „Bazar”. Poświęcenie i otwarcie „Bazaru” nastąpiło 24.07.1910 r. Znalazły w nim siedzibę różne organizacje oraz Biblioteka i Czytelnia Polska pod patronatem TCL, a także redakcja wydawanego przez A. Majkowskiego miesięcznika „Gryf”. Pisma dla spraw kaszubskich, ukazującego się od 1908 r., wokół którego narodził się ruch młodokaszubski (→ młodokaszubi).
Powołane w 1912 r. w Gdańsku Towarzystwo Młodokaszubów planowało również budowę Domu Kaszubskiego w tym mieście. Tworząc w 1913 r. Muzeum Kaszubsko-Pomorskie w Sopocie, zamierzało zakupić na Dom Kaszubski, jako dlań siedzibę tamtejszy dworek Sierakowskich. Niestety, wybuch wojny przekreślił te plany. Młodokaszubi gdańscy po 1920 r. włączyli swoje siły i środki w utworzenie Domu Polskiego w Gdańsku, zlokalizowanego przy ul. Wałowej.
Do idei Domu Kaszubskiego w Gdańsku, jak też w innych miastach (Gdynia, Wejherowo), powrócono po powstaniu Zrzeszenia Kaszubskiego w 1956 r., a na dobre dopiero pod koniec epoki PRL-u. Wówczas to, po wieloletnich staraniach Zarządu Głównego i Zarządu Oddziału Gdańskiego ZKP, Społeczność Zrzeszona decyzją prezydenta miasta Gdańska J. Młynarczyka, po spotkaniu 29.08.1980 r., otrzymała w wieczystą dzierżawę ruiny 4 kamieniczek przy ul. Straganiarskiej do ich odbudowy na siedzibę główną ZKP, która rychło uzyskała nazwę „Dom Kaszubski w Gdańsku”. Jego realizacja zapoczątkowana w warunkach stanu wojennego – dokumentacja, rozbiórka ruin, gromadzenie funduszy i materiałów budowlanych, budowa i urządzenie wnętrz, trwała ponad 20 lat. Koordynatorem odbudowy był b. prezes „Pomoranii”, mgr inż. F. Borzyszkowski. Przyspieszenie prac budowlanych nastąpiło dopiero na przełomie lat 80. i 90. dzięki zwiększonemu wsparciu instytucji i osób prywatnych z kraju i zagranicy.
Uroczystość otwarcia i poświęcenia Domu Kaszubskiego w Gdańsku miała miejsce 23.04.1993 r. „Dom Kaszubski” od razu stał się ośrodkiem życia regionalnego w Gdańsku. Tu znalazły swoją siedzibę najważniejsze zrzeszeniowe instytucje: Biuro Zarządu Głównego, Redakcja „Pomeranii”, a przez wiele lat także redakcja wydawanego przez Zrzeszenie kwartalnika literackiego „Tytuł” (redaktorem naczelnym była K. Chwin), KS „Pomorania”, także Instytut Kaszubski, Akademia Kształcenia Zawodowego im. F. Ceynowy.
Z czasem w Domu Kaszubskim znalazła siedzibę zrzeszeniowa Fundacja prowadząca działalność wydawniczą i księgarnia wydawnictw kaszubsko-pomorskich. Miejscem działalności społeczno-kulturalnej, najważniejszych spotkań, konferencji naukowych, promocji wydawnictw, koncertów, a także obrad Rady Naczelnej ZKP oraz Walnych Zebrań Instytutu Kaszubskiego i Komisji Kaszubskiej Stacji Polskiej Akademii Umiejętności w Gdańsku jest zlokalizowana na terenie Domu Kaszubskiego Tawerna „Mestwin”, prowadzona wraz z galerią od wielu lat przez K. Zajączkowską. Serwuje się w niej także bardzo dobrą kuchnię kaszubską. Spotykają się tu m.in. uczestnicy niedzielnych kaszubskich mszy św., odprawianych w kościele św. Jana, nazwanego przez odwiedzających go od lat „Krajniaków” z Wielkiego Buczka (→ Krajna) kaszubską katedrą ks. abpa T. Gocłowskiego (→ biskupi kaszubscy). W „Mestwinie” po mszy w św. Janie mają miejsce coroczne krajniackie spotkania opłatkowe z udziałem ks. K. Niedałtowskiego i ks. B. Głodowskiego, kiedyś także z udziałem ks. abpa T. Gocłowskiego.
Oprócz Domu Kaszubskiego w Gdańsku podobne posiadają oddziały ZKP w terenie. I tak Dom Kaszubski w kamienicy przy Rynku w Wejherowie otwarty został w 1994 r. Oddział w Rumi posiada Dom Kaszubski „Svantopôłk”, wybudowany w latach 1999–2002, otwarty z okazji 25-lecia oddziału. Rok wcześniej został otwarty Dom Kaszubski w Dębogórzu, zlokalizowany w budynku dawnego GOK. Od marca 2000 r. funkcjonuje Dom Kaszubski na Placu Kaszubskim w Wierzchucinie. Podobną rolę pełni chëcz rybacka w Jastarni, w której mieści się lokalne muzeum, będąca pod opieką – zarządem miejscowego oddziału, otwarta w maju 1992 r. Dom Kaszubski – siedziba oddziału ZKP znajduje się również w Helu przy głównej ulicy w mieście. W Gdyni zaś rolę Domu Kaszubskiego pełni od 2016 r. Kaszubskie Forum Kultury powołane na mocy porozumienia ZKP z władzami miasta, działające w miejsce Ośrodka Kultury Kaszubsko-Pomorskiej istniejącego od września 2003 r. przy Miejskiej Bibliotece Publicznej w budynku przy ul. Piłsudskiego.
Siłą rzeczy i tradycji – z przywołanych obiektów najbardziej znany jest Dom Kaszubski w stołecznym dla Kaszubów Gdańsku. W jego sąsiedztwie stoi wspomniany kościół św. Jana, będący od lat Centrum św. Jana, przynależnym do Nadbałtyckiego Centrum Kultury w Gdańsku, pełniący zarazem funkcję świątyni gdańskiego Duszpasterstwa Środowisk Twórczych. Stąd też ten gdański Dom Kaszubski i jego Tawerna „Mestwin”, będące miejscem spotkań z ciekawymi postaciami z kraju i zagranicy (tu ks. prof. J. Tischner w 1995 r. prowadził rekolekcje dla dziennikarzy i artystów, ludzi nauki i sztuki oraz społeczników i samorządowców), jest najbardziej znany w Polsce i świecie.
Józef Borzyszkowski
Bibliografia:
- Borzyszkowski J., Aleksander Majkowski (1876-1938). Biografia historyczna, Gdańsk-Wejherowo 2002.
- 25 lat rumskiego oddziału Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego (1981-2006), oprac. J. Hoppe, Rumia 2006.
- Konkel A., Dwudziestolecie Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, Oddział w Jastarni 1983-2003, Wejherowo 200.
- Obracht-Prondzyński C., Zjednoczeni w idei. Pięćdziesiąt lat działalności Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego (1956-2006), Gdańsk 2006.
- Piernicka J., Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie. Oddział w Dębogórzu 1992-2002, Dębogórze 2002.
- Stowarzyszenie Odbudowy Gotyckiego Kościoła św. Jana w Gdańsku (1992-2001), oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2010.
- Wirkus G., 40 lat współdziałania w Zrzeszeniu. Zarys dziejów wejherowskiego Oddziału Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, Wejherowo 1996.
