Jako pierwszy kontakt bezpośredni pomiędzy krajami czeskimi i dzisiejszymi Kaszubami należy uznać misję św. Wojciecha wraz z jego bratem Gaudentym/Radzimem w roku 997 z Gniezna do Gdańska (i dalej do kraju Prusów), kiedy to Wojciech chrzcił tamtejszą ludność i po raz pierwszy wzmiankowano wówczas o Gdańsku (→ Apostołowie Pomorzan). Później w średniowieczu utrzymywano liczne kontakty, na przykład w kontekście dalszych starań o chrystianizację terenów Prusów i walk pomiędzy gdańskimi władcami, Piastami i Zakonem Krzyżackim, lub na przełomie XIII i XIV w., kiedy czeski król Wacław II uzyskał polską koronę i znalazł uznanie na Pomorzu Wschodnim. Podczas wojen husyckich wojska wschodnioczeskich„sierotków” na czele z Janem Čapkiem z San w 1433 r. dotarły przez Nową Marchię na południe Kaszub. Po nieudanym obleganiu Chojnic zdobyły Tczew i pojawiły się na wybrzeżu bałtyckim w okolicach Oliwy, plądrując przy tej okazji klasztor i liczne miejscowości na Pomorzu (epizod ten upamiętniany jest raczej w literaturze i sztuce czeskiej XIX w.). Pierwsi mnisi w kartuzji w Kartuzach w 80. latach XIV w. przybyli ze Smíchova koło Pragi. Pierwsza czeska wzmianka expressis verbis o Kaszubach resp. języku kaszubskim w literaturze czeskiej pojawia się w dziele Jana Amosa Komeńskiego Novissima ligvarum methodus (Leszno 1649).
Dopiero w czasach nowożytnych można mówić o wzajemnych kontaktach czesko-kaszubskich sensu stricto, i rozważaniach dotyczących dotyczących kultury czeskiej i kaszubskiej. Powstały one w związku z formowaniem się czeskiego ruchu narodowego i kaszubskiego ruchu etniczno-regionalnego. Najważniejsi czescy slawiści Josef Dobrovský, Pavel Josef Ṧafařík i Josef Jungmann uznali kaszubski za gwarę bądź język w swojej systematyce języków słowiańskich. Jeszcze w epoce przed Wiosną Ludów narodziła się pierwsza w Czechach ważna refleksja literacka na temat kaszubskiej kultury, języka i ludu: Ján Kollár (1793-1852), słowacki poeta, piszący po czesku, w swoim poemacie Slávy dcera (Córa Sławy, 1824-1852) krótko przedstawił Kaszubów i żałował zanikania ich języka w następstwie wymuszonej germanizacji.
Il. 1. Karel Jaromir Erben
Zainteresowanie kaszubszczyzną u Czechów pojawiło się na początku ruchu kaszubskiego. Kiedy F. Ceynowa w 1842 r. przyjechał na studia do Wrocławia, przyjęty został do tamtejszego środowiska słowiańsko-patriotycznego, szczególnie do Słowiańskiego Towarzystwa Literackiego. Zachęcony przez czeskich profesorów Jana Evangelistę Purkyně i Františka Ladislava Čelakovskỳ’ego, zaczął opisywać kaszubską tematykę i wydawać publikacje na ten temat. Ceynowę zainspirowały w szczególności metody czeskiej agitacji narodowej i etniczno-narodowe kategorie obecne w ruchu czeskim, polskim i łużyckim. Próbując rozwinąć specyficzną kaszubską ortografię fonetyczną, przez pewien czas pozostawał pod wpływem inspiracji czeską pisownią diakrytyczną. Prawdopodobnie później Ceynowa utrzymywał kontakty z wieloma czeskimi patriotami. Bliższe stosunki nawiązał z praskim archiwistą miejskim, historykiem literatury i poetą Karlem Jaromírem Erbenem (1811-1870), z którym korespondował i którego informował o kaszubskiej kulturze i języku. Erben umieścił pięć z przesłanych przez Ceynowę kaszubskich legend w swoim zbiorze Sto prostonárodních pohádek a pověstí slovanskẏch v nářeĉích původních (Sto słowiańskich bajek ludowych i legend w oryginalnej gwarze, 1865). Inspirowały one jeszcze w XX w. folklorystę, etnografa i literaturoznawcę Jiří´ego Horáka (1884-1975). W roku 1863 Ceynowa odwiedził Pragę i spotkał się z czeskimi patriotami. Bliskie kontakty z przedstawicielami czeskiej elity politycznej i kulturalnej miał w 1867 r. w czasie zorganizowanych przez rosyjski rząd spotkań slawistów w Moskwie i St. Petersburgu (→ słowianofilstwo).
W drugiej połowie XIX w. Kaszubi okazjonalnie budzili zainteresowanie czeskich slawistów i publicystów, co było widoczne w pojedynczych artykułach w prasie. Pierwszą całościową informacją na temat kaszubskiej ludności i kultury był artykuł Kašubové piora slawisty Jana Gebauera w piewczej czeskiej encyklopedii naukowej (Slovník Naučný, t. 4, Praga 1865). Gebauer uważał tu już kaszubski za samodzielny język obok polskiego. Pod koniec XIX w. u czeskich badaczy wzrosło zainteresowanie kaszubszczyzną w związku ze sporem na temat kaszubskiego słownika S. Ramułta, referowanego lub recenzowanego przez językoznawców Jiří´ego Polívkę, Jana Zubatý´ego oraz Václava Černý´ego, przy czym Černý w pełni poparł Ramułta w kwestii statusu języka kaszubskiego. Zubatý był także autorem artykułu o Kaszubach w najobszerniejszej jak dotąd czeskiej drukowanej encyklopedii (Ottův slovník naučný, t. 14, Praga 1899). Polonofil Edvard Jelínek (1855-1897) w swojej książce Zapomenutý kout slovanský. Několik prvních pohledů do slovanského Pomoří (Praga 1894) zawarł podstawowe informacje o Kaszubach, szkice, obserwacji etnologicznych i sprawozdanie z własnej podróży w 1892 r. (m.in. → Kartuzy, Hel, → Puck, → Sopot, → Oliwa, → Gdańsk), która przez dłuższy czas stanowiła najobszerniejszą (i pierwszą) czeską publikację książkową o Kaszubach.
Il. 2. Edvard Jelinek
W kręgach kaszubskich działaczy tematyka czeska cieszyła się pewnym zainteresowaniem w początkowej fazie ruchu młodokaszubskiego (zwłaszcza K. Kantak, →A. Majkowski). Czeski ruch narodowy był tu przykładem udanej przemiany niedominującej grupy etnicznej w nowoczesne społeczeństwo narodowe, przeciwstawiające się dominacji niemieckojęzycznej elity i używające metod „organicznej“, „pozytywnej“ pracy. Jednakże w tym kontekście pojawia się też krytyka czeskiej „mentalności“ (A. Majkowski). Okazjonalnie pisano na temat znaczenia znajomości języka czeskiego dla kaszubskich aktywistów (m.in. J. Karnowski). Z młodokaszubów szczególnie Majkowski dysponował określonymi kontaktami z czeską kulturą i nauką (Antonín Frinta). Od lat międzywojennych okazjonalnie powstawają tłumaczenia wierszy kaszubskich na czeski.
Kaszubski dziennikarz i tłumacz Jan Kiedrowski był w latach 1967-1969 attaché prasowym ambasady PRL, a w latach 1986–1987 kierownikiem Polskiego Ośrodka Kulturowego i od 1988 r. I sekretarzem ambasady PRL w Pradze, gdzie też zmarł (19.01.1989). Do inspiracji czeskiego w literaturze kaszubskiej można zaliczyć wiersz Betramka (recte Bertramka, w zbiorze Gramatyka morza, 1972) F. Fenikowskiego powstały w Pradze w 1960 r. lub najnowsze wiersze A. Kuik-Kalinowskiej z praskiego pobytu w 2022 r.
W czasach powojennych na krótko ożywiła się czeska slawistyczna kaszubistyka, w szczególności w pracach Jan Petra (1931-1989), nowe impulsy pojawiły się dopiero w ostatnich dwóch dekadach w filologii i historiografii (Vladislav Knoll, Petr Kaleta i Tomasz Derlatka w Instytucie Słowiańskim Akademii Nauk Republiki Czeskiej). Od lat 90. XX w. powstało kilka czeskich artykułów o tematyce kaszubskiej po czesku, polsku i niemiecku. Na początku XXI w. czeskie Stowarzyszenie Przyjaciół Łużyc (Společnost přátel Lužice) z siedzibą w Pradze zainteresowało się intensywniej tematyką kaszubską. Wiele lat w jej ramach działała mała grupa kaszubologów; w październiku 2012 stowarzyszenie zorganizowało w historycznym Seminarium Łużyckim w praskiej dzielnicy Malá Strana Dzień Kultury Kaszubskiej (Den kašubské kultury). Publikacja językoznawcy V. Knolla Kašubština v jazykovém kontaktu (Praga 2012) była pierwszą czeską monografią naukową na temat kaszubszczyzny. W październiku 2022 w Instytucie Polskim w Pradze miała miejsce dwudniowa konferencja naukowa „Na styku kultur. Kaszubi i inne narody“.
Miloš Řezník
Bibliografia:
- Kaleta P., Kašubská problematika v českých časopisech a novinách od počátků do druhé světové války, w: Západoslovanské literatury v českém prostředí ve 20. století. Česko-západoslovanské pomezí. K recepci západoslovanských literatur a k tvorbě vybraných slovanských menšin v českém literárním procesu ve 20. století, red. Helena Ulbrechtová-Filipová. Praha 2004, s. 383–398.
- Lozoviuk P., Zájem o kašubskou problematiku a její recepce v českém prostředí (od druhé poloviny 19. století do vypuknutí druhé světové války), „Slavia“, 63, 1994, s. 29–39.
- Řezník M., Czeskie kontakty Floriana Ceynowy, w: Życie i dzieła Floriana Ceynowy (1817–1881), ed. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2012, s. 101–130.
- Řezník M., Češi a české národní hnutí v kašubské vlastenecké agitaci (do r. 1918), „Střed”, 9 (2017), č. 2, s. 9–23.
- Roppel L., Kontakty uczonych czechosłowackich z kaszubskimi, „Kaszëbë“, 5 (1961), nr 17, aneks „Pomerania“, s. I–II.
- Śliziński J., Ze stosunków literackich czesko-kaszubskich, „Rocznik Gdański“, 15/16 (1956/1957), s. 501–508, zde s. 502.
- Treder J., Czescy i słowaccy badacze kaszubszczyzny, w:: Kaszubszczyzna w świecie. Materiały z konferencji naukowej, Jastrzębia Góra 1–2 X 1993. Wejherowo 1994, s. 95–110, zde s. 97.
Netografia:
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/31/Edvard_Jelinek_1891.png
Ikonografia:
- Źródło: Instytut Kaszubski
- Źródło: Instytut Kaszubski
