Czary to, najogólniej ujmując, stosowanie pewnych nadprzyrodzonych środków zarówno w celu szkodzenia ludziom, jak też pomagania im w różnych sytuacjach. Z kolei magia to, jak podaje Słownik etnologiczny, „zespół zrytualizowanych działań i technik mający na celu – w przekonaniu ich wykonawców – powodować pożądane skutki w świecie realnym poprzez oddziaływanie za pośrednictwem tych zabiegów na określone – naturalne bądź nadnaturalne – moce obecne w naturze” (Buchowski 1987:218).
W wierzeniach ludowych bardzo często synonimem czarów był urok, rodzaj złośliwej siły magicznej, którą, jak wierzono, posiadają niektórzy ludzie. Mogą oni rzucać urok poprzez spojrzenie lub wypowiedziane słowa. Uważano, iż niektóre osoby mogą być świadome swojej siły i rzucać uroki intencjonalnie, natomiast inne mogą nie mieć takiej świadomości.
Wierzenia w czary i czarownice były w przeszłości rozpowszechnione na Kaszubach, a wiara w uroki przetrwała aż do czasów współczesnych. Czarami parały się, jak powszechnie sądzono, głównie kobiety, chociaż B. Sychta podaje też nazwiska pięciu znanych na Kaszubach czarowników. Czarownicami były najczęściej starsze, chude kobiety. Ponadto można je było rozpoznać po tym, że były w stanie godzinami patrzeć na słońce, miały dzikie, zaczerwienione oczy oraz lubiły kolor czerwony. Czarownice mówiły do siebie, a także zbierały zioła na cudzych polach i miedzach – w przeciwieństwie do pozostałych kobiet, które zbierały je na własnym terenie. Wierzono, że na usługach czarownic były ropuchy, sowy, czarne koty, a przede wszystkim wrony, które krążyły nad ich domami.
Czarownicom przypisywano wywoływanie różnych niepomyślnych zdarzeń, zwłaszcza z zakresu działalności hodowlanej i rolniczej. Powszechnie wierzono, iż posiadały moc odbierania lub zatrzymania mleka krowom, sprowadzenia choroby na konie, zniszczenia urodzaju na polach. Mogły też spowodować konflikt małżeński, sprowadzić chorobę na dziecko czy „zadać” kołtun. O czarownicach krążyło dużo opowieści, które spisywali ludoznawcy i etnografowie od połowy XIX w. W tekstach tych przypisywano czarownicom, iż potrafią latać – najczęściej na miotłach – rzeszotami przelewać jeziora albo całkowicie wypijać z nich wodę, wyrywać lasy z korzeniami, zamienić człowieka w chmurę.
Szczególnie niebezpiecznym czasem, w którym działały czarownice, była noc przed 1 maja, a przede wszystkim noc świętojańska, toteż należało w ten dzień przypędzić przed wieczorem bydło z pastwiska i pozostać w domu lub w kręgu ognia i światła z ogniska, które posiadały moc odstraszania czarownic. Według wierzeń w tę noc czarownice zbierały się na łysych górach, a tych nie brakowało na Kaszubach. Przed zlotem nacierały się smołą z brzozy i leciały na miotle, liściu paproci, na płachcie lub kawałku drewna.
Miejscowościami znanymi z tego, że mieszkały w nich czarownice, były: Wierzchucino, Smolno, Chałupy, Wielki Kack, Pogórze, Piechowice, Karsin, Wdzydze Tucholskie, Rekowo (pow. bytowski), Ramleje, Pierszczewo, Rębiechowo, Przodkowo, Staniszewo, Skwierawy, Gostomie i inne. Szczególnie znana jest sprawa czarownicy ze Staniszewa, K. Mrówczyny, której w 1695 r. wytoczono proces o czary (potwierdzony w zachowanych materiałach archiwalnych), a następnie spalono ją na stosie. Fakt ten spowodował, iż wierzenia i opowieści dotyczące czarownic w tej miejscowości przetrwały w przekazach ustnych do czasów współczesnych.
O czary posądzano nie tylko ubogie mieszkanki wsi, którym trudno było się obronić, ale także mieszczki o wysokiej pozycji społecznej. Przykładem jest żona burmistrza Wejherowa K. Wilmowa, którą w 1680 r. oskarżono o czary, a po drobiazgowym procesie spalono. Większość procesów o czary toczyła się przed miejskimi sądami świeckimi, czasem na posiedzeniach wyjazdowych. Szczególną surowością odznaczał się w końcu XVII i w pierwszej połowie XVIII w. sąd w Wejherowie. Przeprowadzał on procesy o czary nie tylko wniesione wobec mieszkańców, a zwłaszcza mieszkanek miasta, ale przywożono do Wejherowa także oskarżonych z ziemi lęborskiej i mirachowskiej.
Procesy i „polowania na czarownice” nie były specyfiką Kaszub – lecz efektem kontaktów handlowych i wpływów kulturowych docierających tu poprzez Niemcy z Europy Zachodniej, gdzie szaleństwo procesów o czary trwało od XV do XVII w., a zwłaszcza w latach 1570–1630. Na ziemie polskie zjawisko to dotarło z opóźnieniem. Najwięcej procesów o czary miało miejsce w Wielkopolsce i Prusach Królewskich, czyli regionach, gdzie wpływy niemieckie i szerzej zachodnioeuropejskie były silniejsze. Procesy o czary toczyły się tu w XVII i XVIII w., głównie przed sądami miejskimi, a ich apogeum przypadało na lata 1676–1725. W ostatniej ćwierci XVIII w. procesy o czary w Polsce wygasają, do czego przyczyniła się między innymi ustawa z 1776 r., zalecająca traktować oskarżenia o czary jako pomówienia. Jednak wiara w czary i czarownice przetrwała znacznie dłużej, zwłaszcza wśród ludności wiejskiej. Sprawą, która odbiła się głośnym echem na Pomorzu, był samosąd dokonany w 1836 r. przez mieszkańców Chałup na mieszkance tej wsi – K. Ceynowie, którą znachor posądził o spowodowanie czarami choroby rybaka. Sprawcy zabójstwa zostali ukarani przez sąd pruski.
Według wierzeń kaszubskich czarownicą można było zostać w wyniku nauczenia się tej sztuki. Stąd też, jak wierzono, wiedzę i umiejętności przekazywano w rodzinach z matki na córkę lub z babki na wnuczkę. Jeśli czarownica nie miała córki, mogła przekazać umiejętności obcej kobiecie, którą uznała za odpowiednią. Korzystano z pomocy czarownic, ale jednocześnie się ich obawiano. Chcąc sprawdzić, czy kobieta jest czarownicą, należało położyć miotłę na progu domu. Czarownica podniesie ją, a następnie wejdzie do środka. Czarownice uciekały przed święconą wodą i zapalonym jałowcem.
Na Kaszubach powszechnie wierzono, iż można rzucić urok, czyli zadać, przez spojrzenie, ale także przez pochwałę. Toteż nie należało wpuszczać obcych osób, a tym bardziej mających „uroczne” oczy, do stajni lub obory. Szczególnie narażone na działanie uroków i czarów były małe dzieci, młode zwierzęta, dorastające dziewczęta, panny młode i kobiety po urodzeniu dziecka – stąd nie należało pokazywać dzieci zwłaszcza nieochrzczonych, ale także chwalić ich. Zadane dziecko dziwne i niespokojne się zachowuje, zwierzęta chorują i zdychają. Pochwała urody czy wyglądu kobiet mogła także, jak wierzono, mieć negatywne skutki. Uroczne oczy mogły być niebezpieczne dla samego posiadacza – jak pisał F. Lorentz, „gdy bez przedsięwzięcia środków ostrożności spojrzy na własne bydło, urzeka je również” (Lorentz, 1934:93).
Przeciwko czarom i urokom stosowano i stosuje się różnego rodzaju środki zapobiegające. Przechodząc obok domu czarownicy, należało się przeżegnać. Gdy podejrzewa się, że ktoś może zadać, trzeba powiedzieć: kùsznij mie w rzëc (pocałuj mnie w d…). Przed czarami chroniła koszula założona szwami na zewnątrz oraz tak samo założony fartuch. Powszechnie stosowanym zabiegiem ochronnym było wiązanie czerwonej wstążki np. na rączce dziecka, wplatanie czerwonych wstążek w warkocze dziewcząt, a także grzywy koni. Małe, czerwone kokardki (nierzadko z religijnymi medalikami) wiesza się do dzisiaj we wózkach i na łóżeczkach dzieci. Skutecznym sposobem przeciwdziałającym urokom i czarom jest modlitwa odmówiona przez księdza podczas chrztu.
Gdy praktyki ochronne zawiodły, wykonywano szereg zabiegów mających na celu zdjęcie uroku lub zneutralizowanie jego szkodliwej działalności. Udawano się w tym celu do wyspecjalizowanych osób, czyli czarownic. Jedna z metod polegała na tym, że wkładało się węgle z ogniska do szklanki ze święconą wodą i odmawiało modlitwy – najlepiej przez wejściowe zawiasy. Natomiast gdy zachorowały małe gęsi lub kaczki, należało je przepuścić przez męskie spodnie lub kalesony (metoda stosowana sporadycznie do dnia dzisiejszego).
Na Kaszubach, podobnie jak w innych regionach, uprawiano różnego rodzaju praktyki magiczne. Ich celem było przykładowo spowodowanie urodzaju np. owoców. W tym celu w Wigilię Bożego Narodzenia gospodarz obwiązywał drzewa owocowe powrósłami ze słomy i uderzał je siekierą. Z kolei w Wigilię Nowego Roku czynność tę powierzano dzieciom, które biegały z dzwoneczkami naokoło drzew, wykrzykując formułę: „Jędrne jabłka, jędrne gruszki, jędrne śliwki, jędrne wszystko żytko”, „Jędrne gąsiątka, jędrne kurczątka” czy też „jędrne źrebiątka, cielątka, jagniątka” (Ceynowa).
Kolejną czynnością magiczną było zakreślanie granicy – domu, pola, wioski. Pierwszą zakreślano, zamiatając dom w Wielki Piątek przed wschodem słońca. Po wykonaniu tej czynności należało wyrzucić miotłę na granicę zagrody, by uwolnić dom od robactwa (Sychta). Obrzędowe zakreślanie pól poprzez ich uroczyste obchodzenie miało na celu spowodowanie urodzaju. Niekiedy też praktykowano oborywanie granic wsi – czynność ta miała chronić przed „morowym powietrzem”, czyli epidemiami dżumy, cholery, czarnej ospy. W niektórych miejscowościach na północnych Kaszubach w dzień św. Jana zakreślano święconą kredą linię naokoło domu, aby nie miały do niego dostępu czarownice.
Duże znaczenie w magii kaszubskiej odgrywała woda, z uwagi na jej moc oczyszczającą. Jeszcze do niedawna w Niedzielę Wielkanocną przed wschodem słońca udawano się do rzek, źródeł, aby umyć twarz lub zanurzyć się w wodzie. Idąc do wody, nie należało rozmawiać ani oglądać się za siebie. Woda ta, jak wierzono, miała moc usuwania chorób skórnych, a zwłaszcza świerzbu, wybielała piegi i uzdrawiała chore oczy. Niekiedy zabierano wodę w butelkę i przemywano nią twarz lub chore miejsca. Wodą oblewano żniwiarzy po ukończeniu żniw – ten magiczny zabieg miał zapewnić plony w przyszłym roku, a te były zależne od odpowiedniej ilości opadów deszczu.
Woda mogła odgrywać także negatywną rolę. Zwłaszcza ta, w której umyto zmarłą osobę. Mogła zostać użyta do spowodowania czyjejś śmierci – wówczas wylewano ją przed progiem domostwa rodziny lub też należało spryskać nią twarz osoby, która miała zostać uśmiercona (Sychta).
Religijną, ale także magiczną moc miała woda święcona przyniesiona z kościoła w święto Trzech Króli. Używano jej m.in. do zażegnywania pożarów, czasem obchodzono i skrapiano nią dom i zagrodę w Wigilię Bożego Narodzenia i w Wigilię Nowego Roku. Rybacy nadmorscy święcili łodzie oraz sieci przed rozpoczęciem nowego sezonu połowowego. Święconej wody używano także w celu wygnania złych mocy, np. diabła.
Z kolei w magii miłosnej ważną rolę odgrywały żaba i kret. Dziewczyna, aby zwrócić uwagę wybranego młodzieńca, powinna zakopać żabę w mrowisku, a następnie zanieść szczątki żaby o dwunastej w nocy na cmentarz. Swat, który chciał skutecznie wypełnić swoją rolę, powinien podrapać nóżką kreta młodych, wtedy Weselé sã nie rozwali (Sychta). Nóżka musiała pochodzić od kreta zaduszonego lewą ręką, przed wschodem słońca, przed świętym Janem. Dziewczyna, która chciała zobaczyć przyszłego męża, powinna w noc sylwestrową rozebrać się do naga i spojrzeć w lustro lub zatańczyć dookoła komina. W trakcie tych czynności miała zobaczyć tego, którego wybiorą jej rodzice lub swat.
Ważną rolę w praktykach magicznych odgrywała świeca poświęcona 2 lutego, czyli w święto Matki Boskiej Gromnicznej. Zapaloną stawiano przy umierającej osobie, aby oświecała jej drogę w zaświaty. Po przyniesieniu poświęconej gromnicy do domu zapalano ją i robiono znak krzyża na suficie domu, a także na drzwiach domu i budynków gospodarczych – miało to przynieść błogosławieństwo, uchronić przed złymi mocami i nieszczęściem. Gromnica miała, jak wierzono, moc uzdrawiania i leczenia chorób. Jej dymem okadzano gardło, przypalano końcówki włosów, co miało przynosić ulgę przy bólach głowy. Gromnica zapalona w czasie burzy miała moc odpędzania piorunów i chroniła dom przed pożarem. Zwyczaj ten jest współcześnie jeszcze sporadycznie praktykowany w niektórych kaszubskich rodzinach.
Bacznie obserwowano świece (nie gromnice) palące się na ołtarzu podczas mszy ślubnej – gdy paliły się równym płomieniem, zapowiadały długie życie. Gdy jedna ze świec gorzej się paliła, zapowiadała osobie stojącej z tej strony smutne życie. Złą wróżbą, zapowiadającą szybką śmierć jednego z małżonków, było zgaśnięcie świecy podczas nabożeństwa. Magiczną moc miały też, jak wierzono na Kaszubach, sól, chleb i woda poświęcone w dniu św. Agaty, czyli 5 lutego. Rybacy wierzyli, iż mają one moc zabezpieczania przed powodzią, zalewem fal morskich, co miało ogromne znaczenia w miejscowościach położonych na Półwyspie Helskim. Gdy wysokie fale zalewały wioski, wychodzono z domu i rzucano w niepoświęconą sól, chleb oraz wodę – po niedługim czasie fale uspokajały się. Niekiedy rybacy zabierali ze sobą na łódź te poświęcone utensylia, aby użyć ich w razie niebezpieczeństwa.
Magiczną moc przypisywano także zielonym gałęziom – zwłaszcza klonu. Dekorowano nim dom w dzień św. Jana, zwłaszcza na północy Kaszub. Chroniły one domostwa przed wtargnięciem czarownic, które w tym dniu były szczególnie aktywne. Gałązki klonu zatykano także na polach, a rybacy wkładali je na spód łodzi, „by czarownice nie miały do nich dostępu” (Stelmachowska).
Szereg zjawisk i zachowań, w tym zwierząt, interpretowano jako zapowiedzi nieszczęść. I tak niepomyślną wróżbą była sytuacja, gdy chleb wkładany na łopacie do pieca spadł z niej. Nieszczęście wróżyła skrzecząca sroka przelatująca drogę, tak samo interpretowano zachowanie wrony. Ptakiem zwiastującym śmierć była sowa. Powszechnie za zwiastuna śmierci uznawano kreta – gdy kopał tunele pod budynkiem, wróżyło to śmierć domownika. Niekiedy jednak zachowanie takie interpretowano jako zapowiedź ożenku lub urodzenia dziecka (Sychta).
Anna Kwaśniewska
Bibliografia:
- Buchowski M, Magia, [w:] Słownik etnologiczny. Terminy ogólne, red. Z. Staszczak, Warszawa – Poznań 1987, s. 218-222
- Guldon Z., Proces czarownicy we wsi Staniszewo w 1695 r., „Studia z Dziejów Kościoła Katolickiego”, t. 1, 1961, s. 150-161
- Lorentz F., Zarys etnografii kaszubskiej, [w:] F. Lorentz, A. Fischer, T. Lehr-Spławiński, Kaszubi. Kultura ludowa i język, Toruń 1934, s. 1-139
- Stelmachowska B., Rok obrzędowy na Pomorzu, Toruń 1933
- Sychta B., Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. I, Wrocław-Warszawa-Kraków 1967
- Treder J., Kaszubi. Wierzenia i twórczość ze Słownika Sychty, Kartuzy 2009
