Collegium Marianum w Pelplinie

« Powrót do listy haseł

Pelplińskie Collegium Marianum w swej pierwotnej postaci zaistniało w 1836 r., dzięki bp. chełmińskiemu ks. A. Sedlagowi, jako Zakład Wychowawczy dla Chłopców, zwany też Tumską Szkołą Śpiewaczą. Powołano ją bowiem w intencji kształcenia ministrantów i śpiewaków dla katedry, których w niepokaźnej wsi Pelplin brakowało. Z czasem zwano ją także Diecezjalnym Seminarium dla Chłopców. Zlokalizowano ją pierwotnie w budynku dawnej gospody cysterskiej. Jej pierwszy historyk, autor monografii, ks. P. Czaplewski stwierdził: „W rzeczy samej jednak poprowadzono zakład od samego początku na modłę gimnazjów” (s. 9). W roku szkolnym 1857/58 liczba uczniów wynosiła już 128!

Dzięki następcy Sedlaga, ks. bp. J.N. Marwiczowi, zakład otrzymał nową lokalizację we właściwej siedzibie cystersów, przylegającej do katedry, zmodernizowanej i rozbudowanej na potrzeby szkoły, dla której w 1865 r. uzyskano ministerialną zgodę na poszerzenie jej programu do poziomu progimnazjum. Rok wcześniej na frontowej ścianie tejże nowej siedziby umieszczono figurę Matki Boskiej, poświęconą przez bp. Marwicza, a pod nią napis „Collegium Marianum”. (W czasie II wojny figura ta zaginęła bezpowrotnie. 8.09.1998 ks. bp J.B. Szlaga uroczyście poświęcił nową figurę M. Bożej pod którą znowu widnieje napis „Collegium Marianum”). Odtąd szkoła zyskała to swoje historyczne imię, a bp Marwicz opinię jej drugiego fundatora. (Sponsorami wspomnianej rozbudowy byli obok ks. bp. głównie duchowni i ziemianie). Po wielu latach trzecim fundatorem Collegium Marianum obwołano ks. bp. S.W. Okoniewskiego, dzięki któremu kolejny raz zmodernizowana szkoła w 1929 r. uzyskała pełnię praw państwowego gimnazjum.

Il. 1. P. Czaplewski, Collegium Marianum 1836-1936. Na stuletnią rocznicę, Pelplin 1936 (okładka)

Collegium Marianum w okresie zaboru zasłynęło jako kuźnia polskości – jedyna szkoła średnia, w której mimo nacisków pruskiej władzy nie zaprzestano nauczania języka polskiego i nie ograniczano jego obecności w życiu codziennym. Jej wychowankowie, kończący pruskie gimnazja i studia na uniwersytetach niemieckich i w samym Pelplinie, w najliczniejszej reprezentacji tworzyli szeregi inteligencji polskiej Prus Zachodnich. Gros z nich pochodziło z rodzin chłopskich i nauczycielskich oraz rzemieślniczych – najliczniej z Kociewia. Nie brakowało jednak wielu uczniów ze wszystkich regionów Pomorza i Kaszub oraz środowisk społecznych, w tym ziemiaństwa kaszubsko-pomorskiego (→ziemiaństwo na Kaszubach). Rolę Collegium Marianum dla Pomorza porównywano ze znaczeniem dla Polski Collegium Nobilium ks. S. Konarskiego, a także z oddziaływaniem Liceum Krzemienieckiego T. Czackiego na Kresy Wschodnie.

Swoją rangę Collegium zawdzięczało gronu profesorskiemu, w którym w latach zaboru zgodnie współpracowali Polacy i Niemcy, od czasów bp. Marwicza zdobywający szlify – stopnie akademickie na uniwersytetach niemieckich. Niemniej w pamięci wychowanków, a stąd i w historiografii, zapisani zostali szczególnie nauczyciele języka polskiego i historii, tworzący tzw. pelplińską szkołę historyczną. Przewodniczył jej znany jako autor dzieł literackich i historycznych ks. S. Kujot, który jako późniejszy proboszcz w Grzybnie k. Chełmna od 1893 r. był prezesem Towarzystwa Naukowego w Toruniu. Jego kolegami i współpracownikami w Pelplinie byli m.in. księża: J. Fankidejski, R. Frydrychowicz, J. Zieliński, I. Ograbiszewski i F. Rąbca, a także długoletni dyrektor (1865-1896), ks. M. Sieg. Jego następcami na stanowisku dyrektora byli Niemcy – księża J. Landsberg (1896-1901) i P. Teichert (1901-1929), niepoddający się naciskom germanizacyjnym władz pruskich. Niejeden z przywołanego grona nauczycielskiego pracował w Collegium także w 20-leciu międzywojennym.

Il. 2. Ks. Biskup Sedlag założyciel Collegium Marianum

Obok profesorów sławę szkoły przenieśli w pokolenia wychowankowie Collegium, zwanego przez nich potocznie „Grycą”, jako że kasza gryczana była potrawą najczęściej pojawiającą się na stołach refektarza. Generalnie wyżywienie i wychowanie było dość spartańskie, jednak wspominane z uśmiechem – po latach.

Spośród wychowanków w dziejach Pomorza w okresie zaboru – latach kulturkampfu zapisał się m.in. ks. A. Neubauer, profesor seminarium i dyrektor jego biblioteki oraz poseł do sejmu pruskiego z okręgu wejherowsko-kartuskiego, a następnie do parlamentu niemieckiego z okręgu kościersko-starogardzko-tczewskiego. W działalności parlamentarnej w państwie prusko-niemieckim i w II RP zapisali się także księża: P. Dunajski, F. Bolt, A. Schulz i L. Witkowski, z których jedynie ks. Dunajski zmarł śmiercią naturalną; pozostali zginęli zamordowani przez hitlerowców…

Collegium ukończył też ks. A. Muchowski, proboszcz oksywski, który zasłynął jako uczeń gimnazjum chojnickiego i Sybirak, uczestniczący w powstaniu styczniowym…

Grono duchownych – wychowanków Collegium Marianum było szczególnie liczne. Znaleźli się wśród nich dwaj biskupi z 20-lecia między wojnami – K. Dominik i B. Dambek. Grono świeckich wychowanków reprezentują zasłużeni już w epoce zaborów tacy działacze narodowi, jak: adwokat S. Łaszewski i dziennikarz – wydawca J. Brejski. Obaj zdobyli również doświadczenie w działalności parlamentarnej jako członkowie Kół Polskich w Berlinie. Po przyłączeniu Pomorza do odrodzonej Polski w 1920 r. S. Łaszewski został I wojewodą pomorskim; jego następcą mianowano J. Brejskiego. Do grona „grycarzy” należeli też I i II starosta krajowy (można rzec odpowiednik dzisiejszego marszałka województwa). Pierwszym był dr med. J. WybickiGdańska, drugim – od 1929 r. – W.P. Łącki, absolwent Uniwersytetu Poznańskiego; obaj godni osobnej monografii. „Grycarzami” byli też: dr J. Łęgowski, pierwszy kurator pomorski oraz dr T. Zegarski i ks. M.T. Strogulski – pierwsi wizytatorzy szkolni.

Il. 3. Pierwszy gmach gimnazjum

Do wychowanków Collegium należą też najwybitniejsi przedstawiciele kaszubsko-pomorskiego świata sztuki – M. Mokwa i K. Jasnoch oraz W. Szczeblewski. Nie wolno też zapominać o wybitnym działaczu, poecie i pisarzu kaszubskim, J. Karnowskim oraz jego kolegach z lat nauki w Collegium Marianum i studiów w Seminarium Duchownym w Pelplinie, którzy w 1908 r. stworzyli niezwykłe Koło Kaszubologów – współpracowników „Gryfa” A. Majkowskiego, a w 1912 r. współtworzyli Towarzystwo MłodokaszubówGdańsku.

Niemniej sławę Collegium Marianum rozszerzyli w świecie także jego niemieccy wychowankowie, choćby tacy jak filozof niezwykłego formatu i skromności ks. F. Sawicki i historyk ks. P. Panske, z których pierwszy przeżył hekatombę „krwawej pelplińskiej jesieni” 1939 r.

W okresie II wojny światowej w budynkach C.M. i WSD mieściła się hitlerowska szkoła policyjna. Ponowne otwarcie Collegium nastąpiło 1 lutego 1946 r. Zaistniało ono tym razem pod nazwą Prywatne Gimnazjum i Liceum Koedukacyjne Stolicy Biskupiej w Pelplinie, mające uprawnienia szkoły państwowej. W momencie jej zagrożenia likwidacją przez władze PRL, bp K.J. Kowalski w 1950 r. wydał dekret powołujący w gmachu Collegium Niższe Seminarium Duchowne. Obok niego zaistniała wówczas na Okoniewie (w budynku dzisiejszej biblioteki i archiwum) Państwowa Szkoła Ogólnokształcąca Stopnia Licealnego. Dziesięć lat później, 10.08.1961 r. C.M. decyzją Kuratora Okręgu Szkolnego w Gdańsku, w ramach ogólnopolskiej akcji likwidacji prywatnych placówek oświatowych, zostało zamknięte.

W 1964 r. gmach Collegium Marianum został przejęty przez państwo; zlokalizowano w nim Dom Pomocy Społecznej dla chłopców – osób niepełnosprawnych.

Il. 4. Refektarz chłopców

Prawo własności do budynku diecezja odzyskała formalnie w 1988 r., a praktycznie w 1993. W 1997 r. rozpoczęła się jego generalna renowacja i modernizacja na potrzeby Collegium Marianum jako szkoły średniej dla chłopców. Stało się to za panowania Kaszuby – ks. bp. J.B. Szlagi, który został ogłoszony czwartym fundatorem Collegium. Niemniej pamiętać trzeba o decydującej roli ks. inf. S. Grunta – rodem z Kociewia, który kierował całością dzieła odbudowy i urządzenia szkoły, zabiegając o niezbędne fundusze w całej diecezji. Ponowne otwarcie Collegium Marianum miało miejsce 2.09.2000 r. Jest ono dziś jedną z najlepszych szkół średnich na Pomorzu, a i w Polsce.

Z okazji 170-lecia C.M., ks. bp J.B. Szlaga (powojenny wychowanek, podobnie jak również Kaszuba, ks. bp A. Śliwiński), nadał jej w 2006 r. imię Jana Pawła II. Pierwszym dyrektorem odnowionego Collegium, w którego gronie pedagogicznym znaleźli się bardzo liczni świeccy, w tym kobiety, został ks. T. Patoka. Jego następcą w 2008 r. został ks. A. Szopiński. Od roku szkolnego 2018/19 dyr. szkoły jest ks. dr W. Szuca.

Il. 5. Collegium Marianum dziś

Podobną rolę jak Collegium Marianum w okresie zaboru, w odniesieniu do kształcenia dziewcząt, jako ostoja polskości odegrał Zakład Najświętszej Marii Panny Anielskiej w Kościerzynie. Ufundowany został głównie dzięki środkom i staraniom ks. kan. J. Prądzyńskiego z Pelplina i jego siostry K. Łaszewskiej (żony Walentego, dziedzica obszernych włości w pow. kartuskim) oraz wsparciu licznych duchownych i ziemian, głównie z Kaszub, wśród których wyróżnił się ks. Sz. Keller.

Józef Borzyszkowski

Bibliografia:

  • Borzyszkowski J., Historia Kaszubów w dziejach Pomorza, t. III: W Królestwie Pruskim i Cesarstwie Niemieckim (1815-1920). Cz. 1. Kaszubi i Pomorze na drodze do kapitalizmu i społeczeństwa obywatelskiego (1815-1870), Gdańsk 2019
  • Tenże, Inteligencja polska Prus Zachodnich 1848-1920, Gdańsk 1986
  • Buxakowski J., Collegium Marianum i Pelplin w nowej rzeczywistości Kościoła i Rzeczypospolitej, „Studia Pelplińskie”, t. 25, 1996
  • Collegium Marianum. Liceum Katolickie im. Jana Pawła II w Pelplinie. Szkoła w cieniu katedry, red. A. Szopiński, Pelplin 2009
  • Collegium Marianum (1836-2011). Na 175 rocznicę, oprac. zespół, Pelplin 2010
  • Czaplewski P., Collegium Marianum 1836-1936 na stuletnią rocznicę, Pelplin 1936
  • Frydrychowicz R., Collegium Marianum w Pelplinie, Cz. I: Od założenia aż do jego zamienienia na progimnazjum, Pelplin 1927
  • Grunt S., Dzieje dawne i niedawne Collegium Marianum, Pelplin 2000
  • Tenże, Odbudowa Collegium Marianum, [w:] Kościół pelpliński na swoje XV-lecie 1992-2007, red. W. Klawikowski, Pelplin 2008
  • Liedtke A., Historia Zakładu N. M. P. Anielskiej w Kościerzynie (1861-1936), Kościerzyna 1936
  • Mańkowski A., Anastazy Sedlag, biskup chełmiński (1787-1856), „Zapiski TNT”, t. 5, 1920, nr 3-4
  • Molik W., Collegium Marianum w XIX i na początku XX wieku, „Studia Pelplińskie”, t. 25, 1996
  • Mross H., Słownik biograficzny kapłanów diecezji chełmińskiej wyświęconych w latach 1821-1920, Pelplin 1995
  • Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 1-4, Suplement, 1-3, red. S. Gierszewski, Z. Nowak, J. Borzyszkowski, Gdańsk 1992-2013
  • Stanke M., Collegium Marianum in Pelplin. Schülerverzeichnis 1858-1920, Bonn (b.r.w.)
  • Wielcy ludzie małego Pelplina. Współtwórcy pelplińskiej szkoły historycznej, red. B. Wiśniewski, Pelplin 2021
  • Wikipedia, Collegium Marianum w Pelplinie

Ikonografia:

1-4. Źródło: P. Czaplewski, Collegium Marianum 1836-1936. Na stuletnią rocznicę, Pelplin 1936
5. https://pl.wikipedia.org/wiki/Collegium_Marianum_w_Pelplinie

« Powrót do listy haseł