Chëcz

« Powrót do listy haseł

Tak nazywano na Kaszubach drewniany dom. Obecnie jest ich niewiele, ale jeszcze w 1972 r. na terenie powiatów kartuskiego, kościerskiego i starogardzkiego odnotowano 2700 budynków mieszkalnych, które ze względu na wiek i konstrukcję można było uznać za zabytki tradycyjnej architektury ludowej. Miejscowością, w której zachowało się sporo drewnianych domów, są Juszki k. Kościerzyny – stąd też wieś została wpisana na listę zabytków nieruchomych województwa pomorskiego. Także w innych miejscowościach, na południu i południowym zachodzie Kaszub, można spotkać jeszcze drewniane domy – relatywnie dużo w powiecie człuchowskim, m.in. w miejscowościach Cierznie, Nowe Gronowo, Pieniężnica, Brzezie, po kilka w powiatach chojnickim i bytowskim – w tym drugim zwłaszcza w miejscowości Jutrzenka.

Największe jednak skupisko dawnych chëczy kaszubskich znajduje się w Muzeum – Kaszubskim Parku Etnograficznym we Wdzydzach. Zgromadzono w nim 96 budynków tworzących 53 jednostki ekspozycyjne, pokazując zróżnicowanie form, stylów, konstrukcji, materiałów. Sektor Kaszub południowych i zachodnich liczy 37 budynków. W Sektorze Kaszub środkowych znajduje się 19 budynków, zaś w Sektorze Kaszub północnych 11 budynków. Ponadto są tu także budynki z Borów Tucholskich i Kociewia.

Wygląd, materiał, wielkość chëczy stanowił wypadkową kilku czynników. Należały do nich warunki geograficzne i klimatyczne, związana z nimi obfitość drewna, dość surowy klimat, który determinował grubość ścian, wielkość, kształt i poszycie dachu, wielkość i liczbę okien. Duży wpływ miały też czynniki polityczno-administracyjne, które regulowały nie tylko kwestie osadnictwa, ale także materiałów używanych do wznoszenia ścian domów.

Il. 1. Chëcz gbura z Lipuskiej Huty z końca XVIII w.

w Muzeum – Kaszubskim Parku Etnograficznym we Wdzydzach

Najbardziej charakterystyczną dla Kaszub formą budynku mieszkalnego, który rozpowszechnił się w tym regionie w XVIII w. była drewniana chëcz konstrukcji zrębowej z arkadowym podcieniem, usytuowana szczytem do drogi. W zależności od wielkości chëczy, podcień opierał się na 4-5 drewnianych słupach z ozdobnymi zastrzałami, które wraz z półokrągło wyciętymi fragmentami belek podoczepowych, tworzyły łukowate sklepienia. Podcień został zapożyczony najprawdopodobniej z miejskich domów kupieckich. Jednak w przeciwieństwie do nich nie był miejscem handlu, lecz wykonywania niektórych prac domowych i gospodarskich a także spotkań z sąsiadami w okresie letnim. Domy takie posiadały zazwyczaj obszerną narożną sień, dużą izbę oraz komorę. Budowano je z drewnianych belek sosnowych łączonych w narożnikach najczęściej na „jaskółczy ogon” w którym końce poszczególnych belek ścinano skośnie do środka pnia i skośnie na zewnątrz. Taki sposób połączenia belek powodował, że konstrukcja ścian była mocna. Niekiedy dodatkowo, poszczególne belki łączono między sobą drewnianymi kołkami. Chëcze wznoszone w XVIII w. miały niewielką liczbę małych okien, co zapobiegało stratom ciepła. Podcieniowe chëcze, postrzegane jako prestiżowe, budowali głównie zamożni chłopi nazywani gburami. Taką samą formę miały często budowane wówczas dworki drobnoszlacheckie na Kaszubach, przy czym z dużej izby wydzielano alkierz, a komorę zamieniano na izbę dla najstarszego pokolenia. Wzrastające potrzeby mieszkaniowe spowodowały redukcję podcienia do szczytowego. Powstawał on zarówno przez zabudowę części podcienia pełnego lub wznoszono go razem z budynkiem. Chëcze podcieniowe na Kaszubach budowano do lat 30. XIX w. Drewniane zrębowe chëcze miały dwuspadowe dachy poszywane słomą i deskowane szczyty zakończone ozdobnymi śparogami w postaci skrzyżowanych desek wiatrowych. Ich zakończenia wystające ponad szczyty dachu wycinano, nadając im kształt krzyża, ale także półksiężyca, niekiedy ludzkiej głowy, koguta, ryby i innych. Drugą formę zakończenia stanowiły pojedyncze pazdury w formie krzyża, zwierząt, ciał niebieskich wycinane z desek i mocowane w szczycie chëczy. Śparogi i pazdury początkowo najprawdopodobniej miały funkcje magiczne, następnie stanowiły element tradycji budowlanej przekazywanej przez pokolenia, z której pozostała zewnętrzna forma.

Od połowy XIX w. na Kaszubach upowszechniły się drewniane chëcze szerokofrontowe usytuowane dłuższą ścianą do drogi. Miały dwa wejścia (od drogi i podwórza), dwie sienie prowadzące do izb rozmieszczonych po bokach. Nierzadko od strony drogi posiadały wnęki z ozdobnymi kolumienkami i balustradą. Budynki te wznosili zamożni chłopi lub drobna szlachta, która to dość często zamiast wnęki stawiała ozdobny zadaszony ganek. Sień mogła być umieszczona asymetrycznie, wówczas to izby po obydwu stronach miały różną powierzchnię. Domy szerokofrontowe z wnęką występowały głównie w południowo-wschodniej części regionu. Chëcze kaszubskie miały zazwyczaj dwuspadowe dachy poszywane słomą – dobrze przymocowana chroniła dom przez ok. 40 lat.

Izby w szerokofrontowych chëczach kaszubskich zamożnych chłopów, zwanych gburami, miały różne funkcje. Największa tzw. pańskô izba była pomieszczeniem reprezentacyjnym, raczej nieużywanym na co dzień. Przyjmowano w niej gości, spędzano święta, urządzano uroczystości rodzinne. Znajdowały się w niej meble postrzegane w danym czasie jako prestiżowe – przede wszystkim drewniany, zdobiony ornamentami kwiatowymi kredens, takaż skrzynia, stół i krzesła, rozkładana ława. Od ostatniej ćwierci XIX w. miejsce ludowych mebli wykonywanych przez lokalnych stolarzy zajmują kupowane w mieście wyroby fabryczne lub wzorowane na nich wykonywane przez małomiasteczkowych stolarzy. Za pańską izbą znajdował się alkierz pełniący funkcję sypialni. Kolejna izba, umieszczona po przeciwnej stronie sieni, stanowiła pomieszczenie, w którym koncentrowało się życie codzienne rodziny. Za nią znajdował się drugi alkierz, a dalej jeszcze komora. Ta ostatnia pełniła funkcję spiżarni. W domach mniej zamożnych Kaszubów nie było oddzielnej pańskiej izby.

Drewniane budownictwo zrębowe występowało przede wszystkim na południowych, południowo-wschodnich i częściowo środkowych Kaszubach (powiat kościerski, część powiatu kartuskiego, południowo-wschodnia część bytowskiego, północno-wschodnia część powiatu człuchowskiego, chojnicki). Na środkowych i północnych Kaszubach domy zrębowe występowały sporadycznie. Już w pierwszej połowie XIX w. nierzadko, natomiast w drugiej połowie XIX w. powszechnie budowano tu domy szerokofrontowe, konstrukcji szkieletowej, usytuowane równolegle do drogi. Jego drewniany szkielet tworzyły pionowe słupy i poziome rygle. Belki łączono na wpusty, a narożniki ścian wzmacniano ukośnymi zastrzałami. Pola między belkami wypełniano gliną z sieczką, powrósłami ze słomy maczanymi w glinie lub glinianymi cegłami, a następnie tynkowano gliną lub zaprawą piaskowowapienną, bielono też wapnem. Niekiedy chëcze tego typu miały podcień wnękowy lub narożny, a ściany stawiano z różnych materiałów i konstrukcji – nierzadko część ścian była drewniana (konstrukcja sumikowo-łątkowo), zaś część szkieletowa. Budownictwo szkieletowe na Kaszubach upowszechniło się zarówno pod wpływem wzorów z Pomorza Zachodniego, gdzie taki typ budownictwa był dominujący, przede wszystkim jednak wskutek przepisów budowlanych obowiązujących w latach zaboru pruskiego, zabraniających budowy całych domów z drewna z powodu bezpieczeństwa pożarowego jak i troski o stan lasów. Odmianą konstrukcji szkieletowej jest tzw. pruski mur, w którym pola między słupami zamiast gliną wypełniano czerwoną cegłą. Ścian takich nie tynkowano.

Chëcze konstrukcji szkieletowej, miały zarówno proste dachy dwuspadowe kryte słomą, jak też dachy naczółkowe i dymnikowe. Te ostatnie występowały najdłużej w okolicach jeziora Gardno i Łebsko na obszarze zamieszkałym przez zachodnich Kaszubów nazywanych Słowińcami. Checze konstrukcji szkieletowej z dachami naczółkowymi i dymnikowymi krytymi słomą zobaczyć można w Muzeum Wsi Słowińskiej w Klukach. Konstrukcja szkieletowa pozwalała na wznoszenie budynków większych niż zrębowa, stąd też wykorzystywano ją na Kaszubach przy wznoszeniu dworków szlacheckich, budynków gospodarczych, a niekiedy także kościołów. Słomiane (a w niektórych okolicach trzcinowe) dachy dobrze izolowały chëcze zarówno przed zimnem, jak i upałami. W końcu XIX w., wskutek restrykcyjnych pruskich przepisów budowalnych zaczęto słomiane poszycia zastępować innymi materiałami. W 1909 r. złagodzono przepisy i pozwolono na pozostawienie dachów słomianych lub trzcinowych na budynkach, gdy znajdowały się w odległości 15-30 metrów od granicy sąsiada.

Najpóźniejszym typem drewnianego domu wiejskiego na Kaszubach są szerokofrontowe domy ze ściankami kolankowymi i facjatkami wbudowane w prawie płaski dach przykryty papą. Stawiano je w pomorskich i kaszubskich miasteczkach, skąd trafiły na wieś. W tej formie realizowano też budynki murowane – głównie z czerwonej cegły. Domy ze ściankami kolankowymi, a zwłaszcza dachy kryte papą, krytykował I. Gulgowski: „W ten czas dopiero, kiedy będziemy mieli wioski, w których panują czworograniaste pudła z drzewa i cegły, pokryte śmierdzącymi dachami z papy, zauważymy cośmy stracili i wtedy przyjdzie zrozumienie”. Nie zahamowało to jednak przemian budownictwa wiejskiego. Niemałą rolę odgrywały potrzeby mieszkających często wspólnie trzypokoleniowych rodzin, a także rozwijająca się turystyka. W domach ze ściankami kolankowymi na potrzeby mieszkaniowe wykorzystywano bowiem także część strychu, który w opisanych wcześniej checzach zrębowych i szkieletowych pełnił wcześniej funkcje gospodarczo-magazynowe. Określenie „chëcz” weszło na stałe do języka kaszubskiego. Tak do dzisiaj nazywa się potocznie drewnianą chatkę kaszubską w Łączyńskiej Hucie wyremontowaną w początkach lat 70. XX w. przez członków Klubu Studenckiego „Pomorania” na potrzeby imprez plenerowych i spotkań członków klubu. Tytuł „Gdze mòja chëcz” miał Koncert Jubileuszowy zorganizowany w Gdańsku w dniu 2.12.2006 r. w 50. rocznicę założenia Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Nazwę „Chëcz Nordowych Kaszubów”, otrzymał otwarty w 2012 r. kaszubski dom kultury w Kosakowie zbudowany z drewna, nawiązujący do dawnego budownictwa kaszubskiego. Na Kaszubach jednak dość rzadko buduje się domy prywatne nawiązujące konstrukcją, materiałami i formą do dawnych checzy. Częściej w tym stylu realizowane są obiekty służące celom kulturalnym. Oprócz wspomnianej checzy w Kosakowie, w pobliskim Pierwoszynie w stylu regionalnym zbudowano Centrum Kultury. W Brusach – Jagliach Dom Kaszubski nawiązujący formą, użytymi materiałami i elementami wykończenia do dawnego budownictwa kaszubskiego. Dom pełni funkcję lokalnego centrum kultury, szczególnie promuje kaszubską z sztukę ludową. Do dawnego kaszubskiego budownictwa nawiązuje także Kaszubski Dom Rękodzieła Ludowego w Swornegaciach. Wszystkie powstały w ostatnich dwóch dekadach.
Być może jest to początek nowego trendu, docenienia walorów kaszubskiej architektury regionalnej.

Anna Kwaśniewska

Bibliografia:

  • Gulgowski I., Von einem unbekannten Volke in Deutschland, Berlin 1911.
  • Gulgowski I., Jak ludność wiejska mieszkam na Kaszubach, „Gryf’ 1921, nr 2, s. 41-53; nr 3, s. 84-90; nr 4, s. 119-121.
  • Sadkowski T., Katalog tradycyjnego budownictwa w Muzeum – Kaszubskim Parku Etnograficznym we Wdzydzach, Wdzydze 2018.
  • Sadkowski T., Szarejko K., Chata za miastem – na Kaszubach i Kociewiu, Gdańsk 1978.

Ikonografia:

  1. Fot. Anna Kwaśniewska

« Powrót do listy haseł