Rodzina Neclów to najsłynniejsza rodzina garncarska na Kaszubach, a wytwarzana w ich warsztacie w Chmielnie ceramika stała się ikoną ceramiki kaszubskiej. Według ustnego przekazu garncarstwem zajmuje się już dziesiąte pokolenie Neclów, a ich gniazdem rodowym była Kościerzyna. Potwierdzają to dokumenty archiwalne, z których wynika, że w tym mieście w 1776 r. warsztat garncarski prowadził Martin Necel (Nitzell), a w 1782 r. Andrzej Necel (Nitzell). W XIX w. w Kościerzynie mieli warsztaty garncarskie mistrzowie Joseph Necel (Nitzel), Ignacy Necel (Nitzel), Michał Necel (Nitzel, Noetzel) (1831–1895). Syn tego ostatniego – Franciszek (1869–1935) około 1897 r. przeprowadził się do Chmielna, gdzie ok. 1901 r. otworzył własny warsztat. Nie był to dobry moment dla rozpoczęcia działalności garncarskiej – mieszkańcy kaszubskich wsi i miasteczek tradycyjne wyroby gliniane zastępowali tanimi i bardziej funkcjonalnymi naczyniami blaszanymi fabrycznej produkcji. Powodowało to zamykanie warsztatów (nie tylko na Kaszubach). Dla Franciszka i ceramiki Neclów przełomowe znaczenie miało spotkanie z I. Gulgowskim ( Gulgowscy Teodora i Izydor) ok. 1908 r. Gulgowski zamówił od niego pewną ilość zdobionej ceramiki na organizowaną przez siebie wystawę kaszubskiego rękodzieła. Sukces wystaw organizowanych przez Gulgowskich spowodował, iż ceramiką Necla zainteresował się gdański Kustverein (Towarzystwo Przyjaciół Sztuki). Na organizowaną zimą 1909/1910 r. w Gdańsku wystawę połączoną ze sprzedażą organizatorzy zamówili u F. Necla dużą partię naczyń, których wzory w oparciu o motywy z kaszubskich mebli i z czepków wykonał B. Hellingrath – gdański malarz i grafik. Sukces tej i innych wystaw spowodował zainteresowanie kaszubską ceramiką nowej grupy odbiorców, jakimi byli zamożniejsi mieszkańcy miast i turyści odwiedzający coraz liczniej Kaszuby. W latach międzywojennych Neclowie współpracowali z Towarzystwem Popierania Przemysłu Ludowego (TPPL), a prof. E. Gross z Torunia wykonał nowe wzory naczyń i dekoracji. Necel, bazując na wiedzy i umiejętnościach technologicznych wyniesionych z rodzinnego warsztatu, wprowadził nowe formy i rodzaje naczyń, nieznane w tradycyjnej ceramice kaszubskiej, jak: wazony różnej wielkości, dekoracyjne talerze do zawieszania na ścianę, dzbanki i filiżanki do kawy, komplety toaletowe, miniaturowe dwojaczki, popielniczki, lichtarze, ale także urny wzorowane na archeologicznych. Wzbogacił paletę barw, zastosował charakterystyczne wzory.
F. Necel wprowadził też zwyczaj sygnowania ceramicznych naczyń produkowanych w rodzinnym zakładzie. Na spodzie naczyń odciskał w mokrej glinie okrągłą pieczęć z napisem „Fr. Necel [pośrodku], Ceramika kaszubska – Chmielno, Pom. [naokoło]”, stosował także „Necel – Chmielno, Pom.”. Jego syn używał pieczęci „Ceramika kaszubska, L. Necel, Chmielno, Pomorze”. Swoje wyroby oznaczał też wnuk Ryszard: „Ceramika Kaszubska, R. Necel, Chmielno”.
F. Necel, przestawiając się na produkcję ceramiki dekoracyjnej, wprowadził, a jego następcy konsekwentnie stosowali, charakterystyczny zestaw motywów dekoracyjnych, nie zmieniając ich i w zasadzie nie modyfikując. Podstawowy zestaw dekoracyjny tworzyło i tworzy osiem motywów: „różdżka bzu”, „duży tulipan”, „mały tulipan”, „wianek”, „lilia”, „kaganek”, „gwiazda kaszubska”, „rybia łuska”. Konsekwentnie stosowane motywy dekoracyjne, udział w wystawach, promocja TPPL, spowodowały, iż już w latach międzywojennych wyroby z tego warsztatu były rozpoznawalne w całej Polsce, a ceramika neclowska stała się synonimem ceramiki kaszubskiej. Jej odbiorcami byli przede wszystkim mieszkańcy miast traktujący ją jako element wystroju wnętrz w stylu ludowym, turyści i letnicy przybywający nad morze i na Kaszuby. Pokazywano i promowano ją na wielu wystawach rękodzieła i sztuki ludowej w Polsce międzywojennej: na wystawie ceramicznej zorganizowanej przez Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Warszawie (1923), wystawie ceramicznej w Krakowie (1924), na Pomorskiej Wystawie Rolnictwa i Przemysłu w Grudziądzu (1925) czy na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu (1929). Dużą rolę odegrało TPPL dbające o poziom wytworów ludowych, ich promocję i dystrybucję. Posiadało znany sklep z wyrobami ludowymi w Warszawie przy ul. Tamka, a F. Necel był stałym dostawcą ceramiki.
W okresie międzywojennym warsztat Neclów stał się główną atrakcją turystyczną Chmielna. Oprócz turystów odwiedzali go naukowcy (np. B. Stelmachowska, W. Brzeska), dostojnicy kościelni (np. bp S. Okoniewski), politycy (np. wojewoda pomorski S. Wachowiak). Wydarzeniem, które wpisało się w dzieje miejscowości były odwiedziny prezydenta S. Wojciechowskiego, który gościł w warsztacie Neclów 28.04.1923 r. Sława zakładu Neclów spowodowała, że praktykowała w nim znana ceramiczka W. Szrajberówna.
Tradycje garncarskie rodu kontynuował L. Necel (1904–1968). On też po II wojnie światowej reaktywował rodzinny warsztat. Jednak wysokie podatki i inne utrudnienia dla wytwórczości indywidualnej w nowym systemie politycznym spowodowały, iż w 1950 r. warsztat Neclów przejęła Regionalna Spółdzielnia Pracy Rękodzieła Ludowego i Artystycznego „Cepelia” w Kartuzach, zaś Leona zatrudniono na stanowisku mistrza i kierownika zakładu. „Cepelia” wraz z warsztatem przejęła formy naczyń i wzornictwo Neclów – jednak, prawdopodobnie z powodów oszczędnościowych, nie stosowano barwnych angob. Ceramika autorstwa L. Necla w latach powojennych była pokazywana na wielu wystawach: m.in w 1949 r. w Sopocie i Kartuzach, w 1954 we Wrocławiu i Lublinie, w 1955 w Warszawie i Gdańsku.
Ostatnim w prostej linii kontynuatorem tradycji ceramiki Neclów był syn Leona – Ryszard (1940–1996). Zawodu nauczył się u ojca, następnie pracował na stanowisku mistrza w „Cepelii”. W 1979 r. udało mu się przejąć z powrotem rodzinny warsztat – zatrudnił wówczas czeladników i uczniów. Miał zapewniony zbyt poprzez umowę z „Cepelią”, a także licznych odbiorców indywidualnych. Wytwarzał głównie naczynia malowane na surowym, wypalanym czerepie, a następnie szkliwione i powtórnie wypalane. Mniej liczną grupę stanowiły naczynia z barwnymi angobami, na których malował charakterystyczne wzory.
Kolejny etap w dziejach ceramiki Neclów nastąpił po transformacji systemowej 1990 r. Wprowadzone wówczas radykalne reformy gospodarcze odbiły się negatywnie na wytwórczości rękodzielniczej i sztuce ludowej, w tym na garncarstwie. Wzrost cen energii elektrycznej używanej do nagrzewania pieców garncarskich oraz zlikwidowanie ulg dla twórców spowodowały, że ceny ceramiki znacząco wzrosły. Załamały się także wypracowane już sposoby dystrybucji i rynki zbytu. Także zubożenie społeczeństwa w pierwszych latach transformacji wpłynęły na to, że ceramika Neclów nie znajdowała nabywców. W takiej sytuacji w 1991 r. R. Necel zamknął swój warsztat. Zubożyło to kulturę kaszubską oraz obniżyło atrakcyjność turystyczną Chmielna. Stąd też za sprawą miejscowego oddziału Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, a zwłaszcza nauczyciela i społecznika S. Klimowicza, przy akceptacji i pomocy R. Necla w 1993 r. na jednej kondygnacji warsztatu utworzono Muzeum Ceramiki Neclów. Ostatni w prostej linii męski potomek garncarskiej rodziny Neclów do swojej śmierci (4.01.1996) pełnił w nim rolę przewodnika.
Po kilku latach przerwy warsztat reaktywował siostrzeniec Ryszarda – K. Elas, mieszkający w pobliskich Łapalicach. Aby podkreślić związek z rodem Neclów, używa dwuczłonowego nazwiska Elas-Necel. Oprócz wytwarzania ceramiki prowadzi pokazy toczenia, malowania i szkliwienia naczyń. Uczył garncarstwa podczas zajęć prowadzonych w Kaszubskim Uniwersytecie Ludowym w Wieżycy – filii w Starbieninie, gdzie utworzono specjalną pracownię garncarską.
Charakterystyczna ceramika z warsztatu Neclów, znana w całej Polsce i utożsamiana z Kaszubami, należy do tzw. nowej ceramiki kaszubskiej wytwarzanej w reaktywowanych w pierwszej dekadzie XX w. nielicznych warsztatach garncarskich. Odznacza się bardzo dobrą jakością (stosowano podwójny wypał naczyń, co zwiększało koszty produkcji, lecz wyroby były trwalsze, a dekoracja wyraźna), a przede wszystkim charakterystycznym zdobnictwem.
Walory artystyczne, konsekwentnie stosowane motywy zdobnicze, promocja, a także moda na wyroby ludowe, zarówno w latach międzywojennych, jak i po II wojnie spowodowały, że ceramika neclowska stała się znana w Polsce i uważana za „typowo kaszubską”, choć w istocie motywy dekoracyjne i nowe formy naczyń, powstały w znacznej części przy udziale profesjonalistów, którzy pomagali przede wszystkim zdolnym i otwartym na nowe wyzwania twórcom regionalnym. Do popularyzacji ceramiki Neclów przyczyniła się także CPLiA, kontynuująca ich motywy dekoracyjne i formy naczyń. Wszystko to sprawiło, iż ceramika z warsztatu Neclów stała się ikoną i synonimem ceramiki kaszubskiej, a Neclowie ambasadorami kultury kaszubskiej. Ich warsztat i muzeum stanowi do dzisiaj główną atrakcję turystyczną Chmielna i jedną z atrakcji Kaszub.
Anna Kwaśniewska
Bibliografia:
- Bukowski A., Necel Franciszek Andrzej (1868–1935), [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 3, red. Z. Nowak, Gdańsk 1997, s. 300–301
- Gulgowski I., Garncarstwo na Kaszubach, „Przemysł, Rzemiosło, Sztuka”, 1924, nr 1, s. 3–4
- Kizik E., Współpraca Izydora Gulgowskiego z gdańskim Kunstverein w roku 1909. U źródeł ceramiki nowokaszubskiej, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 2015, nr 3, s. 495-510
- Kwaśniewska A., Rzemiosło garncarskie na terenie Kaszub od końca XVIII wieku do 1939 r., Gdańsk 2006
- Stelmachowska B., Sztuka ludowa na Kaszubach, Poznań 1937
