Brusë

Jón Karnowsczi (1886-1939), nôbëlniészô pòstacjô w dzejach Brusów i òkòlégò, we wiérzce napisóny w młodëch latach 1910-1913 pt. Brusë przëbôcziwô jich stolëmny kòscół i jegò wiérnëch słowama:

„Dwie òn mô wieże, nima òn w górã,
Dëcht jak czej dwie nożëce strzëże.
Stolëmny gmach, jaż w chmùrach òn krëje
Szari swój dach i rozstrzëgłą szëjã.
Parafii brusczi rozliczny ród,
Kòżdoszczé swiãto spieszi tu rôd,
Czësto jak żëwi chòdzący bór,
Szëmi òn w nawie, zalëdniô chùr.
(…).

W jinszi, pt. „Bruskô mowa”, napisôł:

„Dokòła Brusów, w całi ti stronie
Kaszëbskô mòwa eszczi je doma.
Jindzy gdze dôwno skrëła jã trëma,
Tu jesz wieków nieszczesné sãczi
Na twòji twarzë nie bëłë w stanie
Zetrzec te swójsczé kaszëbsczé znanczi.
(…)”.

Zamkłé w tëch wiérztach scwierdzenia do dzysô nie stracëłë swòji aktualnotë, chòc spòlëznowò-gòspòdarczo-kùlturalnô stojizna ti czedës wsë, dzysdnia miasta, je wiele bògatszô òd ti sprzed I swiatowi wòjnë. Brusë równak bëłë i òstóną stolëcą pòdregionu Kaszëb, co sã zwie Zabòrë, a òsoblëwie ji môlowégò swiata gminë, czedës parafii, òbjimającégò nôblëższé òkòlé zwóné Krëbanë, w tim téż wse, co mają historiczny znaczënk, jak Lesno i Kòsobùdë, chtërne téż są dzysô centrama zrzeszonëch z Brusama parafiów.

Lesno je symbòlã nôstarszich dzejów wnożënë na ti zemi. Archeòlogòwé òdkrëca pòkôzałë tam m.jin. pòsobné kamiané krãdżi i bògaté pòchówczi w ksążãcëch grobach z rzimsczégò cządu i czasu łużëcczi kùlturë.

Kòsobùdë òb czas rządów pòmòrsczich ksyżëców i krzëżacczégò wastowaniô bëłë òd 1326 r. môlowim administracjowim centrum tuchòlsczégò kómturstwa. Dosc czãsto òdwiedzywelë je wiôldżi méstrowie.

W 1351 r. tuchòlsczi kómtur wëdôł lokacjowé przëwilia dlô Brusów, dôwającë jima chełmińsczé prawò. Lokacjóm jinëch wsów na Zabòrach towarzëłë czãsté nadania – prawa tikającé wòdnëch młënów i karczmów. Brusë ju w XIV w. bëłë przédnym hańdlowim òstrzódkã w òkòlim. Krzëżôcë regùlowelë téż gwôsnoscowé òdniesenia westrzód zabòrsczich ricerzów.

W nowòżëtnym cządze, w czasu słëchaniégò Zabòrów do Pòlsczégò Królestwa, Brusë i Kòsobùdë ùchòwałë swòjã pòzycjã, a te drëdżé òstałë administracjowim centrum kòsobùdzczégò klucza królewsczich wsów tuchòlsczégò starostwa. Òkòma fòlwarkù mielë tam swòjã sedzbã pòdstarostowie. W tim cządze pòwstało w òkòlim czilenôsce nowëch wsów, sedlëszczów, pùstków, jaczé trzimałë fùnkcjã m.jin. rëbacczich òsedlów i smòlarniów – jakno królewsczé pùstkòwia. Niejedne fùnksnérëją w chłopsczich rãkach do dzysdnia, bùszniącë sã szlachecką tradicją i prawama òd pòlsczich królów. Do karna nôbëlniészich szlachecczich rózgów słëchelë Łukòwicze i Jezerscë – pòprzédcowie Sykòrsczich. Wielnô bëła môłô i dzélowô szlachta, do jaczi słëchałë m.jin. Czôrnowò i Czôpiewice. Òkòma wiesczich rzemiãsników w òkòlim wôżną rolã mielë pszczolarze (bartnicë).

W kòscelny administracje w nowòżëtnym cządze przez dzesątczi lat fùnksnérowôł dlô òbëdwùch parafiów jeden bruskò-lesnieńsczi probòszcz. Nôdłëżi (1707-1758) trzimôł ten ùrząd ks. Szëmón Kòlińsczi, „bùdownik” kòscoła w Lesnie, kònsekrowónégò w 1720 r. Jegò pòsobnik, ks. Pioter Nieżórowsczi, bùdownik slédnégò drzewianégò kòscoła w stolëcë Krëbanów, ùpamiãtnił gò w nowim kòscele nagrobną tôflą z nôdpisã:

 „B.-N.-C.
Tu spoczywa Pasterz dobry
Kochanie Trzody Swoiej
Wzór cnoty
Podziwienie Świątobliwości
W. J. X. Szymon Koliński
Dziekan Bytowski, Pleban Bruski
y Lesiński
Jasna pochodnia w kościele Bożym
świecił lat 53
Wybornymi przykłady i czystą nauką
w tym kościele
Zgasł światu, któremu nigdy nie służył R. P. 1757
życia swego 81
Do światła Błogosławionych w którym żyje.
Wzywa nas z Ciemnych dni Śmiertelności
Przyszłym czasom Sprawiedliwość Jego
opowiadać, póki mnie stanie”.

W 1772 r. Brusë na skùtk I rozbioru Rzeczpòspòliti stałë sã dzélã Prësczégò Królestwa. Westrzód wprowadzonëch przez zôbòrcã refòrmów nôwôżniészé bëło danié chłopóm zemi (ùwłaszczenié). Jegò skùtkã béł rozwij wsów, chtërnëch mieszkańcë nie stracëlë łączbë z jinyma regionama dôwny Rzeczpòspòliti, co ùdokaznilë m.jin. wspiarcym i ùdzélã jich przedstôwców w lëstopadnikòwim i stëcznikòwim pòwstanim.

Brusë, leżącé na szlachù Chònice – Kòscérzna – Gduńsk, rozwinãłë sã na przełómanim XIX i XX w., m.jin. dzãka banie, w wôżné na miarã zôbòru przemësłowé (piłë, młënë) i hańdlowé centrum. Towarzëła temù wielnô emigracjô z pôłniô Kaszëb do Americzi, dze pòtómkòwie migrantów ze Zabòrów są m.jin. dërżeniã Kaszëbów w Kanadze w prowincje Ontario, trzimającë łączbã z krajã przódków, zwëskiwającë m.jin. z ùsłëgów „Zómkù Zabòrsczégò” w Kaszëbie Stanisława Frimarka.

W dzejach Brusów na òsoblëwi ôrt zapisôł sã cząd kùlturkampfù, jaczi béł tu trzimóny na jedno z biôtką z Kòscołã. Brusczim probòszczã béł wnenczas swiątoblëwi ks. Aùgùstin Wika-Czarnowsczi (1809-1876), chtëren zaczął bùdowã nowégò – jistniejącégò do dzysô kòscoła. Doswiôdczenia mieszkańców Brusów z tegò czasu z prësczima wëszëznama ùwiekòwił w swòjich pòwiôstkach – m.jin. Sowizdrzôł ù Krëbanów i Krëbanë w labece – Jón Karnowsczi.

W tim samim czasu lëdze w Brusach delë sã na swójną, ale skùtkòwną biôtkã ze zôbòrcą, twòrzącë w òbrëmim tpzw. òrganiczny robòtë òsoblëwie mòcné na miarã Pòmòrzô spółdzelczé institucje: Lëdowi Bank i hańdlowé wëcmaniznë – „Kupiec”, „Bazar” i „Ceres”. Westrzód jich pòczãtników i czerowników, òkòma ks. Czarnowsczégò, bëlë: nadzwëkòwi erba wiôlgòchełmòwsczégò majątkù Stanisłôw Sykòrsczi (1855-1929) i brusczi wikari ks. Féliks Bòlt (1864-1940). Sykòrsczi, bãdącë swójnym òrganizacjowim „kamelã”, jakno zãc nôbëlniészégò Pòlonusa Pòmòrzô nad Wisłą, Jignaca Łiskòwsczégò (1820-1886), włącził sã m.jin. w dzejanié Towarzëstwa Nôùkòwi Pòmòcë dlô Młodzëznë Zôpadnëch Prësów (TNP). Jegò bracyna Kazmiérz (1860-1912) w swòjim testamence przekôzôł temù towarzëstwù swòje dobra, dzãka czemù ùdostôł miono nôwikszégò dobrzińcë pòmòrsczi młodzëznë. Za to jegò białka Ana, aùtórka Baśni kaszubskich, promòwała m.jin. dzejanié Tédorë Gùlgòwsczi.

Zachtné karno wëchòwańców TNP z Brusów i òkòlégò zmòcniło rédżi pòlsczi inteligencje. Westrzód nich bëlë przédnicë filomacczi i młodokaszëbsczi rësznotë z Janã Karnowsczim, ùrodzonym w Czôrnowie i Aleksandrã Majkòwsczim, ùrodzonym w Kòscérznie, a familiowò zrzeszonym ze Zabòrama – na przódkù. Majkòwsczi na starnach „Gryfa” òpùblikòwôł m.jin. dwa wôżné tekstë tikającé sã Brus i òkòlô – Zielony wywłaszczyciel i Z wędrówek po ziemi zaborskiej. W tim drëdżim pòjawilë sã, przërównóny do stolëmów, młodi Kòssak-Główczewscë z Kaszëbë.

Kùńc cządu zôbòrów, lata I swiatowi wòjnë i II Rzeczpòspòliti w Brusach i òkòlim, jak i pòlskò-niemiecczé òdniesenia, są òriginalno òdzdrzadloné m.jin. na starnach wspòminków Anë Łajming z d. Żmùda-Trzebiatowsczi (1904-2003), ùrodzony w Przëmùszewie. Pòstacjama pòjôwiającyma sã w tim dokazu są m.jin. legendarny westrzód Krëbanów Maksymilión Goebel – „Pielgrzim” z Zôlesô i wiôldżi pòbòżnotë Tédór Kòssak-Główczewsczi z Kaszëbë.

W midzëwòjnowim dwadzescelecym Brusë bëłë znóné z dzejaniégò spòlëznowò-kùlturalnëch i pòliticznëch òrganizacjów, jaczé miałë tej-sej swòje kòrzenie w cządze zôbòrów. Bëłë to m.jin. òkrãża dôwnëch pòmòrsczich filomatów i cygnącëch jich tradicje kòrpòracje akademicczi młodzëznë. Sztudérowie z Brusów mielë wôżny ùdzél w dzejanim K! „Pomerania” (Kòrpòracjô „Pomerania”) w Pòznaniu i K! „Cassubia” we Warszawie. Òsoblëwą rolã miałë dzejającé pòd kòscelnym patronatã Katolëcczé Stowôrë Białgłowsczi i Chłopsczi Młodzëznë a téż Towarzëstwò Spiewù „Lutnia”, Rólniczé Kółka i OSP, zrzeszoné krótkò z Nôrodną Demòkracją, jakô bëła òd 1926 r. w òpòzycje wedle sanacji. Przédnikã pòmòrsczi endecje béł zachëczowóny w Brusach ks. senatór Féliks Bòlt, chtëren zdżinął w Stutthofie.

W dwadzescelecym rozwinął sã w Brusach – òkòma przerôbianiô (przetwórstwa) – hańdel lasëzną w òbrëmim blësczich kòntaktów z pòdjimcama Berlëna i z ùdzélã Italczika Francesco Galiano. W òbrëmim edukacji i charitatiwnégò dzejaniô zapisôł sã klôsztór zmartwichwstanków w Brusach, a w 30. latach nowi zôkònny dodóm sostrów francyszkanków w Òrlikù. Ten drëdżi je dzysô prowincjonalnym dodomã tegò zôkònu. Bruskô i lesnieńskô parafiô bëłë znóné w ùszłoce z wielnëch dëchòwnëch i zôkònnëch pòwòłaniów. Wôrt téż pamiãtac, że mieszkańcë Brus, nimò grańców, trzimelë blëską łączbã z domôkama w Niemiecczi Rzeszë, òsoblëwie w bëtowsczim i na Krajnie, a téż w Wòlnym Miesce Gduńskù. W dzejach W.M. Gduńska zapiselë sã m.jin. dwaji dëchòwny ùsztôłcony w cządze zôbòru, ùrodzony pò sąsedzkù w Brusach. To ks. Léón Miszewsczi (1887-1930), młodokaszëba, prowadnik Pòlonie i ks. Magnus Brusczi (1886-1945), bëlny przedstôwca niemiecczich katolëków. Spòmidzë młodzëznë parafie wielné karno maturańtów sztudérowało wnenczas we Wëższim Dëchòwnym Seminarium w Pelplënie. Westrzód nich bëło trzech przedstôwców rózdżi Kòssak-Główczewsczich z Lamka i Wielégò – przińdny òliwsczi probòszcz i kapelan „Daru Pomorza”, i probòszcz w Jastarni, a téż ks. Zygmùnt Jutrzenka-Trzebiatowsczi z Wësoczi Zôbòrsczi, jakno dôwny lëpùsczi probòszcz, aùtór czekawëch wspòminków.

Tragiczné dzeje hitlerowsczi òkùpacje, eksterminacjã môlowi pòlsczi elitë, òfiarë mùszowi służbë we Wehrmachce i zarô pò wòjnie ze starnë Czerwòny Armie, tikającé téż herojów rësznotë zatôrczënkù, ùdokùmentowôł w swòjich òbrobieniach emeritowóny nadlesny Marión Jutrzenka-Trzebiatowsczi z Brusów, chtërnégò òjc Józef béł znóny jakno bëlny kronikôrz rózdzi i wsë Wësokô Zôbòrskô. W òkòlim Brusów w rësznoce zatôrczënkù wëprzédnilë sã harcérzowie, a òsoblëwie wielné bëłë òddzéle T.O.W. [Krëjamny Wòjskòwi Òrganizacje] „Gryf Pomorski”, chtërny pierszim przédnym kómendantã béł dôwny szkólny w Przëmùszewie Józef Gerszewsczi. Lata òkùpacje minãłë tam w céni zòrganizowónégò krótkò Brusów pòligònu SS ze sedzbą jegò wództwa w Dużich Chełmach i filie lôgru Stutthof w Dzemiónach, gdze bëłë trzimóné Żidczi, z chtërnëch wielné karno zabilë pòd kùńc wòjne krótkò Lesna.

Lata PRL w Brusach to m.jin. parcelacjô zemiańsczich majątków i ùwespòlenié rzemiãsła i hańdlu, a do te przerôbianiô i przemësłu. To téż nieùdôwczi lëdowëch rządów w òbrëmim rólny spółdzelczoscë, a w edukacje stracënk w tpzw. socjalisticznym wëchòwanim młodzëznë. Tak a tak béł tedë rozwij szkòłowiznë i rost lëczbë młodzëznë, jakô sã sztôłcëła na strzédny i wëższi rówiznie. To téż rozwij szkòłowi bùdowiznë, cygniony dali – na miarã rëchli niespòtikóną – w III RP. W latach PRL-u pòwstôł m.jin. brusczi Dodóm Kùlturë m. Jana Karnowsczégò, w jaczim swòjã sedzbã mô KPiT [Karno Piesnie i Tuńca] „Krëbanë”. W malinczich Czëczkòwach w skrómniészim DK zaczãło dzejac rëszné do dzysdnia karno „Zaboracy”. Nowé sedzbë ùdostałë téż môlowé OSP. W òglowòpòmòrsczim i pòlsczim swiece łiszczałë dokazë pisôrczi Anë Łajming ùrodzony w Przëmùszewie i wiérztë pòetë Stanisława Pestczi – Jana Zbrzycë pòchòdzącégò z Rolbika. Jich ùtwórstwò w cawny snôżoce zajistniało w III RP. Eùropejsczé ùwôżanié ùdostôł wnenczas w òbrëmim lëdowégò ùtwórstwa apartny żłobiôrz, malôrz, kònstruktór i filozof Józef Chełmòwsczi z Jaglów – brusczich pùstków, dze dzysô je jegò zabëtkòwé domôctwò z pszczelnikã, a stroną Gminowé Centrum Kùlturë i Kùńsztu, jaczé trzimie téż mùzeòwé fùnkcje.

Brusë i mieszkańcë gminë mają swòjã òsoblëwą rolã w dzejach rësznotë „Solidarność”, jak i òdrodë samòrządnotë i òbëwatelsczi demòkracje. Na miarã Pòmòrzô i Pòlsczi jich przedstôwcą je m.jin. òbëwatel Tornia pòchôdający z Brusów, dôwny pòsélc i senatór, wicemarszôłk Senatu i przédnik Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô Jón Wërowińsczi – absolwent Gduńsczi Pòlitechniczi.

Do brusczich wëdarzeniów, co mają nadnôrodny znaczënk, mùsz je rechòwac ùsadzenié w 1992 r. pierszégò Kaszëbsczégò Òglowòsztôłcącégò Liceùm w Brusach i òrganizowanié òd 1998 rokù, dzãka wanożącémù z kòncertama pò Eùropie Kaszëbsczégò Fòlklorowégò Karna „Krëbanë”, Midzënôrodnégò Festiwalu Fòlkloru. Dzeje brusczich „Krëbanów”, jich dobëca i pòpùlarnota w blësczim i daleczim swiece, są sparłãczoné z familią Władisława Czarnowsczégò, jich ùtwórcë i direktora Dodomù Kùlturë m. J. Karnowsczégò a téż jegò pòsobnika na tëch stanowiszczach – sëna Marka. Pò latach robòtë Mark òstôł zmùszony do rezygnacje i wëjachaniô ze stolëcë  „Krëbanów”, òstôwiającë pò se m.jin. dokùmentacjã jich dzejów w pòstacje mònografie – albùmù. Jegò kawel je przëmiarã, że téż w Brusach jawernota mô rozmajité farwë, nié leno te tãgòwé.

Józef Bòrzëszkòwsczi

Bibliografiô:

• Borzyszkowski J., Z dziejów pracy organicznej. Działalność gospodarcza Stanisława Sikorskiego w okresie zaboru pruskiego, Gduńsk 1983.
• Tegò, Kościół w Brusach – historia i współczesność, Gduńsk 1985.
• Tegò, Inteligencja polska Prus Zachodnich 1848-1920, Gduńsk 1986.
• Tegò, Kroniki Józefa Trzebiatowskiego, „Pomerania”, 1985, nr 4.
• Tegò, O Kaszubach w Kanadzie. Kaszubsko-kanadyjskie losy i dziedzictwo kultury, Gduńsk-Elbing 2004.
• Był sobie Krëban, red. W. Czarnowski, Brusë 2017.
• Był sobie Krëban, red. W. Czarnowski, t. II – Fòtograficzny albùm, Brusë 2018.
• Chojnice w latach 1939-1945, Chònice 1947.
• Ciechanowski K., Ruch oporu na Pomorzu Gdańskim w l. 1939-1945, Warszawa 1972.
• Tegò, Pomorze pod okupacją hitlerowską. Spór o specyfikę egzystencji i walki, Gduńsk 1981.
• Cysewski E., Był taki czas, kiedy las był moim domem, òbr. K. Ciechanowski, Gduńsk 1972.
• Czarnowski M., Rosyjska ruletka, czyli jak organizowałem Międzynarodowy Festiwal Folkloru, Brusë-Chònice 2019.
• Dzieje Brus i okolicy, red. J. Borzyszkowski, Chònice-Gduńsk 1984.
• Historia Brus i okolicy, red. J. Borzyszkowski, Gduńsk-Brusë 2006.
• Józef Chełmowski (albùm), tekst T. Siemiński, òdjimczi K. Rolbiecki, Bëtowò-Brusë, 2008.
• Karnowski J., Moja droga kaszubska, òbr. i wstãp J. Borzyszkowski, Gduńsk 1981.
• Tegò, Sowizdrzôł u Krëbanów, òbr.. J. Borzyszkowski, Gduńsk 1983.
• Tegò, Starożytności bruskie, „Zabory”, 1937, nr 10-12.
• Kotowicz P., Oni swój ślad tu zostawili, Brusë 1998.
• Tegò, Oni stąd wyszli, Pelplëno 2000.
• Muzyka Kaszub. Materiały encyklopedyczne, red. W. Frankowska, Gduńsk 2005.
• Ostrowski K., Ślad nieco trwalszy, Chònice 1980.
• Pro memoria Anna Łajming (1904-2003), zebr. i òbr. J. Borzyszkowski, Gduńsk 2004.
• Pro memoria Stanisław Pestka (1929-2015), zebr. i òbr. J. Borzyszkowski, Gduńsk-Wejrowò 2017.
• Sikorski J., Ziemianin bez kompleksów. Wspòminczi zapisôł i przër. J. Borzyszkowski, Gduńsk 1999.
• Szlak literacki im. Anny Łajming. Przewodnik historyczno-literacki, red. Z. Gierszewski, K. Zabrocki, Brusë 2014.
• Trzebiatowski Z., Przez trudy do radości, Gduńsk 1999.
• Tegò, Trzebiatowscy i Wysoka Zaborska w mojej pamięci, Gduńsk 2004.
• A. Wika-Czarnowski, Historia rodu Wika-Czarnowskich, Kòscérzna 1930.
• Z południa Kaszub, òbr. J. Borzyszkowski, Gduńsk 1982.

Ikònografiô:

1. Zdrzódło: Kaszëbsczi Institut
2. Zdrzódło: Kaszëbsczi Institut
3. Zdrzódło: Kaszëbsczi Institut
4. Zdrzódło: Kaszëbsczi Institut
5. Zdrzódło: Kaszëbsczi Institut
6. Zdrzódło: Kaszëbsczi Institut
7. Zdrzódło: Kaszëbsczi Institut
8. Zdrzódło: Kaszëbsczi Institut
9. Zdrzódło: Kaszëbsczi Institut
10. Zdrzódło: https://brusy.pl/turysta/architektura-sakralna