Badania języka kaszubskiego

Naukowe informacje o mowie Kaszubów pojawiają się u samego zarania badań slawistycznych na przełomie XVIII i XIX w. K.G. v. Anton (1751–1818), rekonstruując kulturę dawnych Słowian w dziele Erste Linien eines Versuches über der alten Slawen Ursprung (Lipsk 1783), podaje wyrazy w układzie gniazdowym z 12 języków słowiańskich (odrębnie potraktowano dialekt śląski, a dla kaszubskiego utworzono dwa kwalifikatory), w tym 84 słowa używane przez Kaszubów (pełen wykaz H. Popowska-Taborska, Szkice z kaszubszczyzny 2006). Inne wyrazy rejestrują Słowniki porównawcze wszystkich języków i narzeczy Europy i Azji (Sravnitel’nye slovari vsěch jazykov i narečij sobrannye desniceju vsevysočajšej osoby, otdelenie pervoe soderžaščee v sebe evropejskie i azjatskie jazyki, Sanktpeterburg č. I 1787, č. II 1789). Słowniki ukazały się z inicjatywy carycy Katarzyny, leksykę doń zbierano przy pomocy gubernatorów i posłów rosyjskich stacjonujących na zagranicznych dworach, nierzadko też korzystano z pomocy zagranicznych uczonych. W zbiorze 200 znalazło się 13 słowiańskich języków (dialektów). Słownik odnotowuje 183 wyrazy kaszubskie, pełen wykaz zob. H. Popowska-Taborska, Raz jeszcze o materiałach kaszubskich w Słownikach porównawczych języków i narzeczy Europy i Azji (Szkice z kaszubszczyzny 2006).

Obok badań leksykograficznych istotnym dopełnieniem wiedzy o Kaszubach w owym czasie są relacje z podróży, np. szwajcarski uczony, podróżnik, D. Bernoulli (ze znanej rodziny matematyków) w 1778 r. w słupskich Szczypkowicach zapisał:

„mały ten naród ma swój własny język, w którym również wygłasza się kazania i drukuje książki do nabożeństwa (..) jest najprawdopodobniej zepsutym dialektem słowiańskim. Kaszubi dobrze rozumieją Polaków; ci zaś muszą sobie zadać nieco trudu, żeby zrozumieć język kaszubski (…). Dla niemieckiej szlachty, posiadającej dobra na Kaszubach, wielka różnica między tym językiem a niemieckim jest bardzo przykra. Robią też wszystko, żeby tu zaprowadzić język niemiecki, a wytępić kaszubski, ale bez większego powodzenia. W kościołach po kaszubskim kazaniu następuje niemieckie (…).” Cyt. za: Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, t. I, oprac. i wstępem poprzedził W. Zawadzki, Warszawa 1963, s. 463-464. Wspomniane książki do nabożeństwa to prawdopodobnie tłumaczenia na słowiński Krofeja (1586) i Pontanusa (1643, wyd. 2. 1758).

Cenne dla badań kaszubszczyzny są sprawozdania pastorów ewangelickich z początków XIX w., np. G.L. Lorka z Cecenowa (→ Cassubia non cantat) pt. Charakterystyka Kaszubów znad Łeby (1821) czy J.C.L. Hakena dotyczące parafii Główczyce (1821) – zawsze ważne miejsce w tych przekazach zajmuje passus o mowie Kaszubów. Obraz Kaszubów w sprawozdaniu G.L. Lorka i w pracach W.(?) Seidla i F. Tetznera ukazuje monografia w Niemcy o Kaszubach XIX w.

„Język kaszubski pochodzi od słowiańsko-wendyjskiego, w dzisiejszej postaci jest on właściwie tylko szczególnym dialektem języka polskiego, różniącym się od niego sposobem wymowy i akcentowaniem wyrazów; nie można jednakże (jak się zwyczajowo sądzi) założyć istnienia takiej samej relacji, jak pomiędzy literackim językiem niemieckim a dolnoniemieckim.” (Lorek, s. 58)

„Ten słowiański naród posługuje się teraz co prawda językiem polskim, jednak jego dialekt znacząco różni się od poprawnej polszczyzny. Dalsze rozważania na ten temat należy pozostawić znawcom języka polskiego, tu wystarczy tylko wspomnieć, że nawet niewyczulone ucho dostrzeże różnicę rozwlekłej wymowy Kaszubów od mowy zwyczajnych flisaków polskich. Kaszubi należą do Wendów, z tego też powodu mają wiele wspólnych słów i wyrażeń z Łużyczanami” (Seidler, s. 147).

Należyty program badań kaszubszczyzny sformułował w 1826 r. K.C. Mrongowiusz na łamach pisma Towarzystwa Historii Starożytności Pomorza w Szczecinie. Wyraził tezę o odrębności językowej kaszubszczyzny, co dało impuls do badania mowy Kaszubów, przede wszystkim przez Rosjan (→Rosjanie o Kaszubach). Ten żarliwy obrońca mowy polskiej osiedlił się w Gdańsku w 1798 r. i od tego czasu należy datować jego zainteresowanie Kaszubami. Był autorem słowników polsko-niemieckich, które miały kilka wydań. Już w pierwszym z 1803 r. znajduje się kilka wyrazów kaszubskich. H. Popowska-Taborska policzyła, że leksykograf oznaczył kwalifikatorami (to ma duże znaczenie!) kaszubski rodowód ok. 170 wyrazów.

Mrongowiusz przeprowadził w maju 1826 r. pionierskie prace terenowe w Cecenowie i Główczycach (→ Kabatkowie), na ich podstawie napisał słowniczek, którego tytuł brzmi: Sammlung einiger Kaschubischen Wörter, die nach Polnischer Orthographie geschrieben sind und vom polnischen abweichen. Die mit dem Polnischen übereinstimmenden sind hier nicht genannt (tł. Zbiór niektórych słów kaszubskich zapisanych zgodnie z polską ortografią i różniących się od polskiego. Te, które odpowiadają językowi polskiemu, nie są tutaj wymienione). Rękopis słowniczka odnalazł w Archiwum Państwowym w Szczecinie historyk Z. Szultka, dał opis zabytku i opublikował jego zawartość w artykule Nowe spojrzenie na kaszubskie badania K. C. Mrongowiusza („Slavia Occidentalis”, 48/49 1991/1992, s. 213–240), a badania językoznawców H. Popowskiej-Taborskiej i J. Tredera dowiodły związek tego zbioru słów z słowniczkiem P.I. Prejsa i A. Brylowskiego.

Słowniczek Mrongowiusza został wykorzystany przez profesora Akademii Umiejętności w Petersburgu P.I. Prejsa w sprawozdaniu z podróży po Kaszubach, które zatytułował Donesenije P. Prejsa G. Ministru Narodnago Prosveščenija, iz Berlina, ot 20 Ijunija 1840 goda (Petersburg 1840). O spotkaniu z Mrongowiuszem pisze sam Prejs, przytacza też poglądy pastora na kaszubszczyznę, jednak prezentując leksykon, nie informuje, że pozyskał go od niego. Ten artykuł był wielokrotnie przedrukowywany, a przetłumaczony na polski – znany jako Raport P. Prejsa lub Zdanie sprawy Prejsa – miał trzy wydania: „Magazyn Powszechny Użytecznych Wiadomości” (1840), „Orędownik Narodowy” (1843) i razem z broszurką F. Ceynowy Czile słów ò Kaszëbach ë jich zemi (Kraków 1850) – znamienny dowód, jak ważne to było sprawozdanie. J. Karnowski stwierdził: „sprawozdanie Prejsa było dla późniejszych długo wyrocznią” (J. Karnowski, Dr Florian Ceynowa, oprac. i posłowiem opatrzył J. Treder, Gdańsk 1997, s. 17). Jako pierwsza opublikowana rozprawa naukowa na temat języka kaszubskiego Raport stał się fundamentalnym źródłem wiadomości dla slawistów i słowianofilów, m.in. Słowaka P.J. Šafaříka, Łużyczanina J.A. Smolera i dla samego Ceynowy, który znacząco wyzyskał słowniczek Prejsa, wysyłając Wiadomość o Kaszubach koledze ze studiów we Wrocławiu, A. Mosbachowi (1847, opublikowane w 2006 przez J. Tredera). Donesenije P. Prejsa stało się przyczynkiem do badań kaszubszczyzny dla innych Rosjan, tj. I.I. Sriezniewskiego i A. Hilferdinga, który w 1856 r. przyjechał na Kaszuby, aby pogłębić charakterystykę Prejsa, a o tej podróży tak pisał w liście do Sriezniewskiego z Ostendy (2 IX 1856):

„Byłem w krajach nadbałtyckich, nie na Rugii, co prawda, ale u Kaszubów… Wywiozłem stamtąd bez liku wszelkiego etnograficznego i filologicznego bogactwa (…) nowe słowiańskie narzecze: nie kaszubskie lecz słowińskie. Tak, w rzeczy samej, między jeziorem Łebsko i jeziorem Gardno, które zobaczycie na mapie, jest trochę wsi za błotem, tak o nich mówią, gdzie typ narodu całkowicie różni się od polskiego i kaszubskiego, gdzie narzecze jakieś archaiczne, z różnymi właściwościami języków bałtyckich Słowian, gdzie mieszkańcy nazywają siebie Slovinstji ledze i gdzie za około 25 lat nie będzie ani jednego człowieka. Miesiąc cały przemieszczałem się między Gdańskiem i Słupskiem, odnalazłem Ceynowę, z nim podróżowałem 4 dni, a pozostały czas zdany byłem na samego siebie (…) ileż to zapisałem po karczmach Kaszub i kraju Słowińców!” (Dokumenty k istoriji slavjanovedenija v Rossiji, Moskwa 1948).

Publikacje rosyjskich uczonych i dyskusje w Towarzystwie Literacko-Słowiańskim we Wrocławiu (w 1842 r. wyszło polskie tłum. P.J. Šafaříka Slovanské starožitnosti, 1836) wpłynęły na świadomość językową F. Ceynowy. Od 1850 r. – zgodnie z dyrektywami programu Mrongowiusza i zachętami opiekuna Towarzystwa J.E. Purkyněgo – zbierał przysłowia, spisywał powiastki, podania, pieśni, tworzył rejestry kaszubskich nazw miejscowości, porządkował w różny sposób słownictwo itp., co już go czyni pierwszym kaszubskim badaczem kaszubszczyzny. Nadto korespondował z uczonymi. Z badaczem rosyjskim I. Sriezniewskim (Akademia Umiejętnosci w Petersburgu) spotkał się najprawdopodobniej jeszcze we Wrocławiu (1842), ale ok. 1851 r. do jego artykułu z 1840 r. napisał polemikę Mòje spòstrzeżenia przë przezéraniu ùwôg Ismaela Srezniewsczégò nad mòwą Kaszëbską – jest to pierwszy tekst naukowy napisany po kaszubsku.

Mòje spòstrzeżenia zostały opublikowane w „Gryfie” (1912, nr 4) po odnalezieniu w spuściźnie Sriezniewskiego przez W.A. Francewa. Ponownie tekst został odczytany i wydany przez H. Popowską-Taborską i J. Tredera (2001) dzięki odszukaniu rękopisu przez A.D. Duličenkę (I.I. Sreznevskij, Zamečanija o narečii kašebskom. Publikacija, vstupitelьnaja statьja i primečanija A.D. Duličenko, Izvestija AN. Serija Literatury i jazyka 1997, t. 56, nr 1, s. 52-60). Ceynowa we wstępie wyraża ubolewanie, że o mowie narodu kaszubskiego piszą Niemcy czy Słowianie, a nie sami Kaszubi, przytacza ocenę Niemców (ein Kauderwelsch ‘bełkot’), Polaków (zepsuta polszczyzna) i wykształconych Kaszubów (mowa chłopów) i zapowiada, że odniesie się do kolejnych ustępów artykułu Srezniewskiego, co następnie czyni. Uwydatniając własny pogląd, ale z naukową rzeczowością, opisuje samogłoski, spółgłoski, wymowę, dwa problemy słowotwórcze i cztery fleksyjne, wywód swój przebogato opatruje przykładami słów, przy czym bardzo zwraca uwagę na zapis, co też i komentuje. Ceynowa przez całe życie starał się wypracować najlepszy dla oddania dźwięków kaszubszczyzny zapis (→zasady pisowni kaszubskiej). Znormalizowany zapis miał nie tylko uchronić mowę Kaszubów przed spolszczeniem czy zniemczeniem, ale także wzmacniać poczucie tożsamości i budować dumę szczepową; budziciel ludu kaszubskiego właściwie oceniał zależność rozwoju języka od procesu przeobrażeń społeczności, która nim się posługuje. Już na początku działalności Ceynowa powziął zamiar stworzenia kaszubszczyzny ponadgwarowej, a ten jego sensu stricto naukowy trud zwieńczyło wydanie gramatyki (1879).

Materiały językowe Ceynowy i Hilferdinga wzbudziły ciekawość świata slawistów, m.in. Słoweńca F. Miklosicha (po słoweńsku Frana Miklosić (1813-1891), wydał w 1886 r. słownik Etymologisches Wörterbuch der slavischen Sprachen) i Niemca A. Schleichera (1821-1868), twórcy teorii drzewa genealogicznego, w którym kaszubszczyzna zajmuje miejsce przejściowe między dialektami polskimi a połabskimi (twierdził, że wyodrębnienie się samodzielnych języków wynika z oddziaływania języków na siebie); główne jego dzieło nosi tytuł Compendium der vergleichenden Grammatik der indogermanischen Sprachen (1861-2). Poglądy Miklosicha i Schleichera o odrębności językowej kaszubszczyzny na grunt polski przeniósł L. Malinowski (1839-1898), który w recenzji książki rosyjskiego językoznawcy P. Stremlera Fonetika kašubskago jazyka (1873) pisał: „…mowa Kaszubów jest jedyném, dziś jeszcze żyjącém, z wielu narzeczy bałtyckich, czyli pomorskich, stanowiących przejściowe ogniwa od narzeczy polskich do połabskich. A jakkolwiek, wskutek położenia geograficznego i wpływów historycznych (Kościół, szkoła, literatura itd.), język kaszubski więcéj od innych narzeczy połabskich zbliża się do polskiego, to zawsze bardzo wiele znamion (…) zapewnia mu charakter zachodniolechicki” (1875).

Malinowski odegrał niezwykle ważną rolę w rozwoju badań kaszubszczyzny i powstaniu dialektologii polskiej: jego uczniem był m.in. K. Nitsch (1874-1958) i to m.in. Malinowski opiniował do druku słownik kaszubsko-polski S. Ramułta.

Ramułt, Małopolanin, który w młodzieńczym wieku zafascynował się pracami Ceynowy, w następstwie czego podjął studia u A. Kaliny na Uniwersytecie Lwowskim (1879–1883). Kilka lat po nich przedłożył w Konkursie Lindego pracę leksykograficzną z zarysem historyczno-etnograficznym Pomorza i charakterystyką systemu języka pomorskiego. Wydany z pieczęcią Akademii Umiejętności Słownik języka pomorskiego czyli kaszubskiego (Kraków 1893) – przede wszystkim jego wstęp i tytuł z terminem „język pomorski”, aby (jak uzasadniał autor) „dać wyraz zapatrywaniom moim na stanowisko kaszubszczyzny w gronie języków słowiańskich, a zarazem przypomnieć niedobitkom Pomorzan stare a piękne ich nazwisko” – przyczynił się do ożywienia dyskusji o statusie językowym kaszubszczyzny. W 1905 r. K. Nitsch stwierdził: „Od r. 1893, w którym Ramułt wydał swój Słownik języka pomorskiego czyli kaszubskiego, nie ma prawie roku, aby w czasopismach poświęconych językoznawstwu słowiańskiemu nie ukazała się większa lub mniejsza praca omawiająca stanowisko kaszubszczyzny wobec języka polskiego”.

W 1897 J. Baudouin de Courtenay napisał recenzję Słownika Ramułta, którą zatutułował: Kašubskij „jazyk”, kašubskij narod i „kašubskij vopros”. Wybitny polski slawista uległ sugestii znormalizowanego zapisu leksykonu i potwierdził tezę Ramułta o odrębności kaszubszczyzny, nadto określił jej cechy konstytutywne, tj. kaszubienie i samogłoskę szwa. Wypowiedź tak zacnego lingwisty wzbudziła kontrowersje wokół Słownika i „sprawy kaszubskiej” – głos zabrali uczniowie prof. A. Leskiena z Lipska: G. Bronisch spod Chociebuża, A. Brückner, F. Lorentz i Fin J. Mikkola, nadto J. Karłowicz i K. Nitsch. Baudouin de Courtenay ripostował w artykule pt. Kurzes Resumé der „Kašubischen Frage” (1904, tłum. na kaszubski J. Trepczyka, Krótczi zestôwk „Kaszëbsczi problemë” „Acta Cassubiana”, t. 2, 2000), gdzie opowiedział się za ścisłym związkiem kaszubszczyzny z polskim obszarem językowym (np. zachowanie samogłosek nosowych, których brak w łużyckim, przegłosy, wzdłużenie zastępcze, zróżnicowanie kontynuantów dawnych samogłosek długich i krótkich) i uwydatnił różnicę w rozumieniu określenia „polski” w prowadzonej przez językoznawców i nie-językoznawców polemice: 1) jako terminu geograficzno-politycznego, 2) jako obszaru występowania polskich cech językowych (geografia lingwistyczna). Tym samym uświadomił biorącym udział w „wojnie kaszubskiej” socjolingwistyczny aspekt ustalania stopnia pokrewieństwa językowego.

Dzięki naukowej polemice wokół Słownika zaistniały odpowiednie warunki historyczne, aby użytkownicy języka uświadomili sobie jego odrębność. Dzieło Ramułta miało szeroki oddźwięk wśród elit kaszubskich. J. Karnowskiego, a potem innych przedstawicieli i sympatyków utworzonego w Gdańsku w 1912 r. Towarzystwa Młodokaszubów (→ młodokaszubi), przekonały tezy Ramułta prezentowane we wstępie i jednolity zapis Słownika. Karnowski po latach wyznał:

„Doznałem jakby nagłego objawienia. Kaszubszczyzna, dotychczas tak poniżana, ukazała mi się we fantastycznym, wspaniałym świetle dziejowym – jako samodzielny język słowiański, samoistny wykładnik duszy kaszubskiej, który jest ostatnią pozostałością ongiś wielkiego i walecznego szczepu słowiańskiego Pomorza. Chodziłem przez pewien czas jak we śnie, nie mogłem się z jednej strony pozbyć marzeń na temat wspaniałości pomorskiej, a z drugiej strony nasuwały mi się pytania: jakie konsekwencje z tego faktu odrębności kaszubszczyzny, ustalonej przez Ramułta (…) należy w obecnej dobie wysunąć, a przede wszystkim, jak ten fakt pogodzić z nowoczesną kulturą polską, którą my wszyscy dotąd uznawaliśmy za naszą rodzoną matkę” (J. Karnowski, Moja droga kaszubska, z rękopisu oprac., wstępem i przypisami opatrzył J. Borzyszkowski, Gdańsk 1981, s. 24.); historia spisana w latach 1933–1935, ale dotyczy 1907 r.

Karnowski – pisząc Zdanie o stosunku językowym ludności kaszubskiej do polskiej („Gryf” II 1910) i inne artykuły poświęcone problemom języka na łamach „Gryfa” (także polemizując z K. Nitschem) i przede wszystkim monografię Dr. Florian Ceynowa (1917) – jako kolejny Kaszuba niemający filologicznego wykształcenia dołączył do grona badaczy kaszubszczyzny. Jednak największe zasługi w dziele budzenia samoświadomości Kaszubów na polu językoznawczym położył lingwista z Meklemburgii, który przybył w 1896 r. badać mowę Słowińców i zamieszkał wśród Kaszubów na stałe, F. Lorentz (1870-1937). Scharakteryzował komplementarnie najpierw gwary słowińskie: Slovinzische Grammatik (1903), Slovinzische Texte (1905), Slovinzisches Worterbuch (1908–1912), a potem – z inspiracji A. Leskiena – opracował taką samą triadę dla kaszubszczyzny: Teksty pomorskie (kaszubskie) z mapą (1913–1924), Gramatykę pomorską (1927–1937; wcześniej jeszcze o charakterze praktycznym Kaschubische Grammatik, 1919) i Pomoranisches Worterbuch [t. I 1933] – nieukończony, wydany z materiałów Lorentza w 1958 r. przez F. Hinzego (1931–2004). Niemniejszą zasługą Lorentza jest jego działalność na niwie standaryzacji pisowni kaszubskiej.

Dyskusja wokół Słownika zwróciła uwagę polskich dialektologów – szczególnie ważną rolę w badaniu mówionej kaszubszczyzny odegrali: K. Nitsch (1874–1958), potem Z. Stieber (1903–1980) i H. Popowska-Taborska (1930–2022).

K. Nitsch na swoją naukową dialektologiczną drogę wyruszył w 1901 r. na Kaszuby, które „od czasu S. Ramułta i G. Bronischa [Kaschubische Dialectstudien, Leipzig 1896–1898] zwracały na siebie uwagę slawistów” (Ze wspomnień językoznawcy, Kraków 1960, s. 65). Przez dwa tygodnie wakacji badał gwarę luzińską, a w 1904 r. zbierał też teksty na południu Kaszub, na Kociewiu, w Borach Tucholskich i na Krajnie (Dialekty polskie Prus Zachodnich 1907). Jego kolejne prace: Stosunki pokrewieństwa języków lechickich (1905), Mowa ludu polskiego (1911), Dialekty języka polskiego (1915, wyd. zm. 1923, 1958) charakteryzują kaszubszczyznę jako „najodrębniejszy” z dialektów polskich, „trudniejszy niż jakikolwiek inny polski kontynentalny”. Podobny pogląd formułował T. Lehr-Spławiński (1891–1965), lingwista związany z Poznaniem, autor m.in. Studiów nad akcentem pomorskim (1913), w których wykorzystał własne obserwacje z Jastarni. Lehr-Spławiński z Fischerem i Lorentzem wydali w 1934 r. w Instytucie Bałtyckim monografię Kaszubi. Kultura ludowa i język, (tłum. na angielski The Cassubian civilization 1935, z przedmową B. Malinowskiego). Nitsch korespondował z Lorentzem i wypowiadał się w kwestiach normalizowanej pisowni kaszubskiej na łamach „Gryfa”. Uczestniczył jeszcze w Konferencji Pomorskiej w Gdańsku w 1954 r.

Zorganizowana w 1954 r. w zrujnowanym wciąż Gdańsku konferencja miała doniosłe znaczenie dla badań językoznawczych. Na posiedzeniu plenarnym prof. Nitsch opisał etapy odkrywania Pomorza przez badaczy języka (generalizując zamknął je w triadzie: Ceynowa – Hilferding – Lorentz) – i tą syntezą niejako zamknął tamten historyczny okres, bo po nim Stieber przedstawił Stosunek kaszubszczyzny do dialektów Polski lądowej, P. Smoczyński Stosunek dzisiejszego dialektu Sławoszyna do języka Cenowy i te dwa referaty – ugruntowując tezę o odrębności kaszubszczyzny – wyznaczały kierunki badań językoznawczych na przyszłość: program badań dialektów Pomorza Gdańskiego, czyli zarysowała się koncepcja Atlasu językowego kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich, którą to pracą pokierował uczeń Nitscha, Z. Stieber. Na tejże konferencji Komitet Językoznawczy PAN podjął też decyzję o reedycji Gramatyki pomorskiej F. Lorentza w tłumaczeniu na polski, czego podjął się prof. M. Rudnicki z Poznania. Od 1954 r. prace kaszuboznawcze prowadzone były w trzech ośrodkach naukowych: w Warszawie, w Poznaniu i w Gdańsku.

Stieber, dialektolog badający nie tylko obszar polski, ale też słowacki, łużycki, czeski, ukraiński i łemkowski, już podczas opracowywania syntezy Rozwój fonologiczny języka polskiego (1952) nie pozostał obojętny na „problem kaszubski” i stworzył zarys Rozwoju fonologicznego kaszubszczyzny. W referacie Stosunek kaszubszczyzny do dialektów Polski lądowej tytułowym sformułowaniem podzielił pogląd J. Baudouina de Courtenay, iż wszystkie dialekty kaszubskie razem wzięte przeciwstawiają się jako całość wszystkim gwarom polskim razem wziętym. Czołowym dokonaniem Stiebera dla kaszubszczyzny było zorganizowanie prac nad Atlasem (1964–1978): najpierw wykształcił i przygotował do badań zespół młodych pracowników założonego przezeń Zakładu Słowianoznawstwa PAN. Znalazły się w nim: K. Handke, J. Majowa, H. Popowska-Taborska (od t. VII red. AJK), E. Rzetelska-Feleszko (Kamińska), Z. Topolińska i J. Zieniukowa (Pałkowska), a także J. Siatkowski, P. Smoczyński i in., następnie wraz z nimi brał czynny udział w pracach terenowych (1955–1961) i naukowych. Atlas zawiera 750 map: t. I–VI – leksyka, VII–XII – słowotwórstwo i fleksja, t. XIII–XIV – systemowe fakty fonetyczne; natomiast t. XV ma charakter podsumowujący (akcent, semantyka, słowotwórstwo, fleksja, fonetyka, podziały jęz.) i przynosi 38 dodatkowych map, nadto różne indeksy. Atlas ukazał zróżnicowanie dialektalne kaszubszczyzny, a zarazem jej spójność, która pozwoliła użytkownikom języka przez lata zachować rodną mòwã. Wobec przemian cywilizacyjnych i polityki PRL-u domowa kaszubszczyzna gwałtownie zanikała, przerwany został przekaz pokoleniowy, stąd prof. Popowska-Taborska zwykła o tym dziele mówić „ostatnia rodzinna fotografia kaszubszczyzny”.

Współtworzenie Atlasu odcisnęło piętno na zainteresowaniach naukowych zespołu, m.in. nowe ustalenie wewnętrznych podziałów gwarowych Kaszub zawdzięczać trzeba K. Handke (→ gwary kaszubskie), która była inicjatorką konferencji Polszczyzna regionalna Pomorza (Jastrzębia Góra, 1983-98) i redaktorką serii wydawniczej pod tym tytułem. Ważnymi problemami fonetyczno-fonologicznymi (też akcentem i iloczasem) zajmowała się Z. Topolińska. Autorem studiów o kaszubskiej samogłosce á jest J. Siatkowski. P. Smoczyński śledził postępujące zmiany językowe, m.in. analizował Stosunek dzisiejszego dialektu Sławoszyna do języka Cenowy (1956). J. Zieniukowa zajęła się językoznawstwem historycznym, potem problemami odmian i funkcji języka literackiego w procesie normalizacji i rewitalizacji (zob. Zagadkowa kaszubszczyzna. Studia o kaszubskim języku regionalnym, Warszawa-Gdańsk 2018 z bibliografią wyróżniającą publikacje dotyczące kaszubszczyzny).

H. Popowska-Taborska przez ponad pół wieku badała i opisywała leksykę kaszubską (z etymologią), dzieje języka i etapy badań nad nim. W 1980 r. wydała monografię Kaszubszczyzna. Zarys dziejów – niewielka książeczka przyczyniła się do wzrostu poczucia tożsamości wielu Kaszubów. Wspólnie z J. Trederem przygotowała krytyczne wydania Resztek Słowian na południowym Brzegu Morza Bałtyckiego A. Hilferdinga (1989) i odnalezionych rękopisów Ceynowy. Publikowała artykuły w czasopismach wydawanych po polsku, rosyjsku, angielsku, francusku, niemiecku i dzięki nim kaszubszczyzna była lepiej znana w Europie i na świecie. Za wybitne osiągnięcia w badaniach języków słowiańskich, zwłaszcza kaszubszczyzny, za szczególny udział w rozwoju kadry naukowej UG oraz za kształtowanie postawy tolerancji i otwartości w badaniach humanistycznych została uhonorowana tytułem doktora honoris causa UG (1999). Artykuły publikowane w różnych czasopismach slawistycznych zostały zgromadzone w trzech zbiorach (w wyborze autorki) zatytułowanych Szkice z kaszubszczyzny (1987, 1998, 2006), a ostatnia książka naukowa Współczesny kaszubski język literacki z dziedzictwem leksykalnym w tle zawiera 12 artykułów z lat 2010–2016 i Bibliografię kaszubską. Ukoronowaniem badań jest wydawany w latach 1994–2006 we współautorstwie z W. Borysiem (1939-2021) Słownik etymologiczny kaszubszczyzny; dyferencjalny w stosunku do języka polskiego, zawiera ok. 4 tysięcy wyrazów nieznanych ogólnej polszczyźnie.

Konferencja Pomorska w 1954 r. uaktywniła prace kaszuboznawcze w trzech ośrodkach naukowych: w Warszawie, w Poznaniu i oczywiście w Gdańsku, gdzie systematyczne badania dialektologiczne i toponomastyczne poprowadzili H. Górnowicz i B. Kreja, którzy uczestniczyli w pracach terenowych nad Atlasem. Od 1974 r. GTN zaczęło wydawać serię Pomorskie Monografie Toponomastyczne (→ toponimy). W tym samym czasie E. Breza i J. Treder weszli w skład komisji, która opracowała Zasady pisowni kaszubskiej (1975, ZG ZKP, popr. w 1984), co przesądziło o ich udziale w weryfikacji ortografii i normy fleksyjnej w licznych wydawnictwach ZKP, a także o profilu pracy naukowej. Opracowywanie reguł standaryzacyjnych i wnikliwe i systematyczne czytanie dzieł pisarzy kaszubskich skłoniły J. Tredera do badania języka osobniczego pisarzy (Historia kaszubszczyzny literackiej. Studia 2005) czy mechanizmów stylizacji językowej (zaczątek: J. Treder, Kaszubszczyzna w wybranych utworach literackich, „Pomerania”, 1975); pogłębiona wiedza o kaszubszczyźnie literackiej zaowocowała w 2007 r. serią wydawniczą IK pt. Biblioteka Pisarzy Kaszubskich. E. Breza długie lata przewodniczył pracom Rady Języka Kaszubskiego.

W 1978 r. odbyła się druga Konferencja Pomorska. H. Górnowicz przedstawił Dotychczasowe osiągnięcia badań toponomastycznych ośrodka gdańskiego, a J. Zieniukowa wygłosiła referat Stan badań nad dialektami Pomorza Gdańskiego i perspektywy badawcze, w którym podsumowała prace nad Atlasem i wytyczyła dalsze zadania, m.in. gdańskim językoznawcom. W wyniku tych ustaleń J. Treder rozpoczął badania nad kaszubską frazeologią, składnią zajął się M. Cybulski, a E. Breza kontynuował studia nazwisk Pomorzan (→ nazwiska). Wydawany w latach 1967-1976 Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej B. Sychty (doktora honoris causa UG w 1981 r.) stał się podstawą materiałową do zbadania rządu czasowników w kaszubszczyźnie (M. Cybulski), nazw roślin (E. Rogowska-Cybulska), słowotwórstwa przymiotników (B. Milewska), przysłów (J. Pomierska), zawołań na zwierzęta (L. Warda-Radys).

Przemiany po 1980 r. (zob. „Pomerania”, 1980, nr 11-12) wyzwoliły nową energię w świecie nauki. Pod uśpieniem cenzury w 1981 r. wydana została – w odpowiedzi na potrzeby piszących i czytających literaturę kaszubską – Gramatyka kaszubska. Zarys popularny (wstęp i morfologię oprac. E. Breza, a fonetykę i składnię J. Treder); nie mając charakteru normatywnego, prezentowała szczegółowy opis cech dialektalnych lokalizowanych geograficznie, ale i wyróżniała elementy właściwe piszącym po kaszubsku, tj. językowi literackiemu. Po omówieniu przez E. Brezę na łamach „Pomeranii” (1986, nr 12) artykułu A. Majewicza o statusie językowym kaszubszczyzny (Majewicz stwierdził, że łatwiej udowodnić, że kaszubski jest językiem niż dialektem języka polskiego) – i znów wybuchła „sprawa kaszubska”. W 1991 r. w Ratuszu Staromiejskim w Gdańsku spotkali się uczeni z Gdańska, Poznania i Warszawy, by w zaistniałych warunkach polityczno-społecznych rozważyć po raz kolejny status językowy kaszubszczyzny. Do sporu „dialekt czy język” A. Majewicz (UAM) wprowadził nowy termin: etnolekt ( język kaszubski literacki). Uwzględniwszy wyniki badań historyków, socjologów, językoznawców i pedagogów, zgodzono się co do tego, że „językowy status i niewątpliwie związana z nim przyszłość kaszubszczyzny zależeć mogą wyłącznie od samych Kaszubów – jej nosicieli i użytkowników” (A. Majewicz).

Od 1986 r. ośrodek gdański organizował sympozja dialektologiczno-onomastyczne ku pamięci prof. H. Górnowicza (1922-1986) pn. „Nazwy Pomorza dawniej i dziś” (w sumie 10, ostatnie w 2004 r.; większość referatów została wydrukowana w serii „Nazwy i dialekty Pomorza dawniej i dziś”). Odbywające się co dwa lata jesienne spotkania sprzyjały wymianie poglądów i wyników badań kaszubologów przede wszystkim z Warszawy i Gdańska. W 2011 r. konferencję reaktywowano, ale z poszerzeniem problematyki, co odzwierciedliła zmiana nazwy: „Językowy, literacki oraz kulturowy obraz Pomorza dawniej i dziś”; odbyły się trzy takie konferencje: 2011, 2013, 2014 (każda z monografią pokonferencyjną).

W nowych okolicznościach społeczno-politycznych język kaszubski znalazł swoje miejsce w nurcie badań socjolingwistycznych (N. Dołowy-Rybińska, Warszawa), z czasem także w aspekcie polityki językowej (T. Wicherkiewicz, Poznań). Impuls do badań dawały reedycje, jak np. Hilferdinga (1990), Ramułta (wyd. scalone i znormalizowane 2003) czy odnalezienie rękopisów, m.in. Mrongowiusza, Ceynowy (Z. Szultka, H. Popowska-Taborska, J. Treder). Swobodny przepływ informacji naukowej ujawnił zainteresowania kaszubskim w kontekście komparatywnej wiedzy o innych małych językach świata w różnych ośrodkach naukowych. Do zaprzyjaźnionego z kaszubistami w Gdańsku i Warszawie F. Hinzego, który systematycznie publikował artykuły, recenzje i informacje o Kaszubach w „Zeitschrift für Slawistik”, dołączyli G. Stone (1932-2012, Oxford), A. Duliczenko (Tartu) czy M. Nomachi (Sapporo).

Nowe inicjatywy piśmiennicze związane z promowaniem kultury kaszubskiej i języka kaszubskiego dostarczały badaczom kaszubszczyzny nowych tematów: tłumaczenia tekstów biblijnych i modlitw, tworzenie kazań czy pieśni religijnych (→ kaszubszczyzna w kościele), translacje na kaszubski, radio po kaszubsku itp. (zob. E. Rogowska-Cybulska Poliwalencja kaszubszczyzny a kultura masowa…, w: Kaszubszczyzna w przeszłości i dziś). Różne przejawy działań językowych w odmianie religijnej, popularnonaukowej, publicystycznej czy urzędowej posłużyły do analiz normatywnych języka (J. Treder, M. Cybulski, J. Ginter), leksyki i stylu (Popowska-Taborska, Zieniukowa), a działania twórców literatury pięknej do analizy kunsztu języka artystycznego (np. D. Stanulewicz słownictwo barw) albo technik przekładu (H. Makurat, Problemy przekładu na język zdominowany: obcość w tłumaczeniu rozpatrywana w kontekście nierównej pozycji języka wyjściowego i docelowego: na przykładzie translacji dzieł literatur słowiańskich na język kaszubski, 2019). D.-V. Paždjerski bada problemy języka kaszubskiego w aspekcie porównawczym z serbskim (m.in. politykę językową, ślady serbskie w pracach leksykografów kaszubskich), zbiór swoich prac wydał w książce Kašupske teme (2014, a wspólnie z H. Makurat opracowali Кашупско-српски речник (2017)).

Monografie toponomastyczne systematycznie, metodologicznie w ten sam sposób przygotowywane pod kierunkiem H. Górnowicza, potem E. Brezy zostały wykorzystane w sposób szczególny po 2005 r., kiedy Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych umożliwiła wprowadzenie tablic drogowych z podwójnymi (polskimi i kaszubskimi) nazwami miejscowości. E. Breza, M. Cybulski, J. Treder, R. Wosiak-Śliwa (2006), a potem M. Cybulski, D. Stanulewicz (2017, 2018), uczestniczyli w opracowaniu słowników nazw miejscowych i fizjograficznych wykorzystywanych m.in. przez władze lokalne, a także przez kartografów przy sporządzaniu map. Prace koordynowano w Radzie Języka Kaszubskiego, której członkowie w dużej liczbie związani są z UG. M. Cybulski problematykę nazw własnych ujął w monografii Rola nazw własnych w kształtowaniu kaszubskiej tożsamości etniczno-regionalnej (2019).

Na Uniwersytecie Gdańskim utworzyło się ważne centrum dydaktyki języka kaszubskiego; dydaktyka akademicka w swoisty sposób pobudza aktywność naukowo-dydaktyczną. W 2012 r. na UG został obroniony pierwszy doktorat po kaszubsku (H. Makurat, Jinterferencjowé przejinaczi ù bilingwalnëch lëdzy w kaszëbsczi spòlëznie – promotor prof. J. Treder). Uruchomienie studiów podyplomowych (→ edukacja), później studiów licencjackich etnofilologia kaszubska stymuluje refleksję glottodydaktyczną, np. H. Makùrôt, Gramatika kaszëbsczégò jãzëka (drukowana pierwotnie w odcinkach w dodatku Najô Ùczba („Pomerania”, 2007–2015), J. Ginter i J. Pomierska Fòrmë wëpòwiesców („Pomerania”, 2022–2023). Prowadzone po kaszubsku wykłady (pierwociny wyd. 1. J. Treder, Spòdlowô wiedza ò kaszëbiznie,) inspirują do pisania po kaszubsku tekstów naukowych, zob. „Acta Cassubiana” i „Biuletyn Rady Języka Kaszubskiego”. Wyjątkową przestrzeń rozwoju badań języka kaszubskiego kształtują seminaria i w efekcie prace licencjackie pisane na etnofilologii kaszubskiej po kaszubsku; pokłosiem tychże m.in. artykuły absolwentek: P. Wensierskiej Pòzwë niedozdrzeniałëch òsobów z òbéńdë kartësczégò krézu zwëskóné ze słowarza Bernarda Sëchtë „Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej” (Biuletyn RJK 2017) czy J. Ginter Midzë normą a ùzusã. Narëszenia kaszëbsczich pisënkòwëch reglów w pùbliczny przestrzenie, edukacje i lëteraturze („Acta Cassubiana”, t. XXIV, 2022).

Od 2015 r. organizowane są na Wydziale Filologicznym UG cykle ogólnodostępnych interdyscyplinarnych wykładów kaszubologicznych, od 2020 r. publikowanych także na You Tubie. Kolejne lata dedykowane są wybranym problemom tematycznym. W tym projekcie naukowo-dydaktycznym zainteresowanie językiem kaszubskim w kontekstach różnych dziedzin naukowych ujawnił cykl wykładów z 2021 r. „Kaszubi i kaszubszczyzna – spojrzenie z zewnątrz. Współczesne badania humanistyczne w Polsce i na świecie”. Do wygłoszenia wykładów zostali zaproszeni badacze spoza Gdańska i wzięli w nim udział: socjolingwistka N. Dołowy-Rybińska z Instytutu Slawistyki PAN w Warszawie (Młode osoby kaszubskojęzyczne: typy użytkowników, ideologie językowe i rewitalizacja kaszubskiego), z Uniwersytetu Warszawskiego etnolożka J. Olko (Doświadczenia i postawy użytkowników języka kaszubskiego w świetle badań projektu Językowe antidotum/Language as a Cure) i socjolog S. Łodziński (Wprowadzanie dodatkowych nazw miejscowości w językach mniejszościowych w Polsce. Przypadek języka kaszubskiego). Dialektolog i specjalista z zakresu fonetyki i fonologii L. Jocz (Akademia im. Jakuba z Paradyża w Gorzowie Wielkopolskim) przedstawił wykład pt. Gôdka lëdzy mòrza. O bogactwie językowym Półwyspu Helskiego, slawista M. Nomachi z Sapporo (Hokkaido University) – (Nie)Zmieniający się język a tożsamość Kaszubów kanadyjskich, O. Vasiukov z Ukrainy mówił o językowej asymilacji na Kaszubach w II poł. XX wieku z perspektywy lingwistycznej antropologii, a prof. dr G.Ch. Kimura (Tokio) O znaczeniu językowej domeny religii dla rozwoju języków regionalnych na przykładzie kaszubskiego i regionalnego języka północnej Japonii. Nadto historyk, Czech M. Řezník opowiedział o swoim tłumaczeniu z kaszubskiego na czeski powieści Żëcé i przigòdë Remùsa, a socjolożka K. Warmińska (Kraków) zwieńczyła cykl, mówiąc O wyznaczaniu granic kaszubskiej wspólnoty.

Bieżące potrzeby Kaszubów związane z edukacją (podręczniki, słowniki, lektury, a także kształcenie nauczycieli) i użyciem języka kaszubskiego w przestrzeni publicznej na tyle zaabsorbowały kaszubologów, że dość skutecznie ukierunkowały prace naukowe. Przy współudziale gdańskich badaczy kaszubsczyzny realizowane są projekty wydawnicze Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego i IK, m.in. (Wielki) Słownik polsko-kaszubski E. Gołąbka czy opracowanie dzieł (wersja znormalizowana i wstęp językoznawczy) w serii Biblioteka Pisarzy Kaszubskich.

Justyna Pomierska

Bibliografia:

• Badania kaszuboznawcze w XX wieku. Materiały pokonferencyjne, red. J. Borzyszkowski i C. Obracht-Prondzyński, Gdańsk 2001
• Borzyszkowski J., Mordawski J., Treder J., Historia, geografia, język i piśmiennictwo Kaszubów (Historia, geografia, jazëk i pismienizna Kaszëbów), Gdańsk 1999/ Gduńsk 1999
• Baudouin de Courtenay J., Kurzes Resum der „Kaschubischen Frage”, Archiv für slavischen Philologie, Berlin XXVI 1904, s. 366- 406, zob. tłum. na kasz. J. Trepczyk, „Acta Cassubiana”, t. I, 1999, s. 279-321
• Górnowicz H., Osiągnięcia i postulaty badawcze w zakresie dialektologii i onomastyki na Pomorzu (1945-1965), „Rocznik Gdański”, 24, 1965
• Kaszubszczyzna. Kaszëbizna. Najnowsze dzieje języków słowiańskich, red. E. Breza, Opole 2001
• Kaszubszczyzna w przeszłości i dziś. Kaszëbizna dôwni ë dzys, praca zb. pod red. J. Tredera (zbiérnô prôca w red. J. Trédra), Warszawa 2006
• Konferencja Pomorska (1954). Prace językoznawcze, red. Z. Stieber, Warszawa 1956
• Niemcy o Kaszubach w  XIX wieku. Obraz Kaszubów w pracach G.L. Lorka, W. Seidla i F. Tetznera / Deutsche Berichte über die Kaschuben im 19. Jahrhundert. Das Bild der Kaschuben in den Abhandlungen von G.L. Lorek, W. Seidel und F. Tetzner; red. J. Borzyszkowski, tłum. M. Darska, M. Borzyszkowska-Szewczyk i A. Popien, Gdańsk 2009
• Paždjerski, D.-V., Kašupske teme, seria Kašupska Biblioteka, Beograd, Alma 2014
• Pomierska J., Etnofilologia kaszubska – koncepcja programu studiów I stopnia na Uniwersytecie Gdańskim, [w:] Język, literatura, kultura i edukacja kaszubska I, red. D. Stanulewicz, E. Komorowska, B. Afeltowicz, Szczecin 2016
• Popowska-Taborska H., Szkice z kaszubszczyzny. Dzieje badań, dzieje języka, zabytki, etymologie, Gdańsk 2006
• Taż, Szkice z kaszubszczyzny. Dzieje, zabytki, słownictwo, Warszawa 1987
• Taż, Szkice z kaszubszczyzny. Leksyka, zabytki, kontakty językowe, Gdańsk 1998
• Taż, Boryś W., Leksyka kaszubska na tle słowiańskim, seria: Język Na Pograniczach, nr 15, Warszawa 1996
• Słownik Floriana Ceynowy [F. Ceynowa, Uwagi o kaszubszczyźnie, oprac. J. Treder. Mały zbiór wyrazów kaszubskich [mających większe podobieństwo z językiem rosyjskim aniżeli z językiem polskim F. Ceynowy], oprac. H. Popowska-Taborska], seria: Biblioteka Kaszubska, Wejherowo-Rumia-Pelplin 2001
• Stanulewicz D., Measuring the prestige of a language: The case of Kashubian, [w:] Grammatik – Praxis – Geschichte: Festschrift für Wilfried Kürschner, red. A.P. ten Cate, R. Rapp, J. Strässler, M. Vliegen, H. Weber, Tübingen 2010, s. 359–366
• Taż, The use of the Kashubian language from the perspective of young people aged 16–19: Settings and participants, [w:] Neue linguistische Perspektiven: Festschrift für Abraham P. ten Cate, red. W. Kürschner, R. Rapp, J. Strässler, M. Vliegen, H. Weber, Frankfurt am Main 2011, s. 191–203
• Treder J., Ceynowy i Mosbacha „Wiadomość o Kaszubach” z połowy XIX w., Gdańsk 2006
• Tenże, Badania dialektologiczne, [w:] Z dziejów językoznawstwa polonistycznego w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Gdańsku i na Uniwersytecie Gdańskim (1947-2005), red. J. Maćkiewicz, E. Rogowska-Cybulska i J. Treder, Gdańsk 2006, s. 108-119
• Tenże, Dzieje badań kaszubszczyzny literackiej, [w:] Badania kaszuboznawcze w XX wieku. Materiały pokonferencyjne, red. J. Borzyszkowski i C. Obracht-Prondzyński, Gdańsk 2001, s. 251-259
• Tenże, Dzieje kaszubistyki gdańskiej, [w:] Z dziejów językoznawstwa polonistycznego w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Gdańsku i na Uniwersytecie Gdańskim (1947-2005), red. J. Maćkiewicz, E. Rogowska-Cybulska i J. Treder, Gdańsk 2006, s. 120-137

Netografia:

• Anton K.G., Erste Linien eines Versuches über der alten Slawen Ursprung, Sitten, Gebräuche, Meinungen und Kenntnisse, Lipsk 1783; https://digitale.bibliothek.uni-halle.de/vd18/content/pageview/10217848
• Popowska-Taborska H., Pięćdziesiąt lat badań kaszuboznawczych w Polskiej Akademii Nauk, „Acta Cassubiana”, t. 3, 2004, s. 279-291. https://bazhum.muzhp.pl/media/files/Acta_Cassubiana/Acta_Cassubiana-r2004-t6/Acta_Cassubiana-r2004-t6-s279-291/Acta_Cassubiana-r2004-t6-s279-291.pdf
• Pòmierskô J., Paždjerski D-V, Tréder J., Jazëk kaszëbsczi, Seria: Vademecum, tł. D. Majkòwsczi, Gduńsk 2015, www.skarbnicakaszubska
• Treder J., Język kaszubski. Poradnik encyklopedyczny, red. J. Treder. Wyd. 2. popr. i poszerzone Gdańsk 2006. UWAGA: Hasła w dużej liczbie zdygitalizowane na stronie Dialekty i gwary polskie. Kompendium internetowe pod red. H. Karaś. Zob. http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=kaszubszczyzna
• Treder J., Môl K.C. Mrongòwiusza w dzejach Kaszëbów i jich jãzëka, „Acta Cassubiana”, t. 17, 2015. https://bazhum.muzhp.pl/media//files/Acta_Cassubiana/Acta_Cassubiana-r2015-t17/Acta_Cassubiana-r2015-t17-s131-142/Acta_Cassubiana-r2015-t17-s131-142.pdf
• Treder J., Kaszubszczyzna – od dialektu do języka, w: 70 lat współczesnej polszczyzny. Zjawiska, procesy, tendencje. Księga Jubileuszowa dedykowana Profesorowi Janowi Mazurowi, red. A. Dunin-Dudkowska, A. Małyska, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2013, s. 421-438. Zob. http://skarbnicakaszubska.pl/kaszubszczyzna-od-dialektu-do-jezyka/
• Stanulewicz, Danuta, Justyna Pomierska, 2020, Kurs kaszubskiego na internetowej platformie do nauki języków. Propozycja, korzyści i perspektywy, „Acta Cassubiana”, nr XXII, s. 49–64., https://www.instytutkaszubski.pl/_files/ugd/46904b_e0dd3eb1b1544e128285a0080f018257.pdf

Wykłady kaszubologiczne na Uniwersytecie Gdańskim:

• 2020 „Trudne pomorskie pogranicze” https://www.youtube.com/playlist?list=PLb11qNzRge3VBuiQ0d_UYOI-JOFVBLBdf
• 2021 „Kaszubi i kaszubszczyzna – spojrzenie z zewnątrz. Współczesne badania humanistyczne w Polsce i na świecie” (2021) https://www.youtube.com/playlist?list=PLb11qNzRge3XOHP1bX7YCyrJRkpfcHxic
• 2022 „Zrozumieć Kaszuby. W kręgu podstawowych zagadnień naukowych i społecznych”. 2021 https://www.youtube.com/watch?v=ZVAAQ0kk0AE&list=PLb11qNzRge3Xz7WKQrdUNBzkm9YXcABPO&index=1
• 2023 „Baby, wiedźmy, czarownice… Odsłona II. Kobieta w języku i kulturze Kaszub i Pomorza” https://www.youtube.com/watch?v=Fwfdf79UFYg&list=UULFFjKhRyaOordXFtF7ZDKBog
• Materiały do niemieckojęzycznej bibliografii kaszubskiej. Uzupełniona bibliografia zestawiona przez Marię Babnis w : „Acta Cassubiana”, t. II, 2000. http://pl.kaszubia.com/kultura/jezyk-kaszubski/bibliografia-kaszubska/niemieckojezyczna-bibliografia-kaszubskiej/
• Materiały do polsko- i kaszubskojęzycznej bibliografii kaszubskiej. Zestawił Marek Kwidziński http://pl.kaszubia.com/kultura/jezyk-kaszubski/bibliografia-kaszubska/polsko-i-kaszubskojezyczna-bibliografia/

Ikonografia:

1a. Źródło: https://digitale.bibliothek.uni-halle.de/vd18/content/pageview/10217848
1b. Źródło: https://digitale.bibliothek.uni-halle.de/vd18/content/pageview/10217848
2. Źródło: https://digitale.bibliothek.uni-halle.de/vd18/content/pageview/10217848
3a. Źródło: Instytut Kaszubski
3b. Źródło: Instytut Kaszubski
4. Archiwum Jerzego Tredera
5. Archiwum Jerzego Tredera
6. Żródło: MPiMKP w Wejherowie
7. kopia ze zbiorów H. Popowskiej-Taborskiej
8. Archiwum Jerzego Tredera
9. https://pbc.gda.pl/dlibra/publication/2033/edition/1209/content
10. Archiwum H. Popowskiej-Taborskiej
11a. Archiwum H. Popowskiej-Taborskiej
11b. Archiwum H. Popowskiej-Taborskiej
12. You Tube kaszubi.pl