Arkona to najbardziej wysunięty na północ przylądek wyspy Rugii i jednocześnie ważny ośrodek prasłowiańskiego kultu religijnego Świętowita (→bogowie przedchrześcijańscy), a także miejsce, skupiające siły polityczne, sprzeciwiające się chrześcijaństwu oraz germańskiej presji militarno-cywilizacyjnej we wczesnym średniowieczu. Arkonę w historiografii europejskiej opisywali z niemieckiego punktu widzenia Mnich Prieflingeński i kronikarz Herbord, z polskiej strony Anonim zwany Gallem, i wreszcie z duńskiej perspektywy Sakso Gramatyk. Najwięcej informacji o Arkonie i Rugii odnaleźć można w Kronice Słowian prezbitera bozowieckiego Helmonda.
Arkona nie była odosobnionym ośrodkiem władzy i kultury słowiańszczyzny północno-zachodniej, jednakże to ona od końca XVIII wieku stała się w literaturze polskiej (a później i kaszubskiej) przykładem miejsca świętego („ostrów boży”) oraz symboliczną oznaką walki żywiołu słowiańskiego z germańskim. Aspekt religijny Arkony wynikał z faktu, iż na przylądku znajdowała się okazała świątynia z umieszczonym wewnątrz czterotwarzowym Świętowitem, słowiańskim bogiem niebios, dobrobytu i płodności. Wedle opisów średniowiecznych kronikarzy w świątyni posługę pełnili kapłani, którzy nie tylko składali ofiary religijne (np. ceremonia nalewania miodu do rogu Świętowita), ale także mieli wpływ na politykę (ich decyzje były ważniejsze aniżeli władców plemiennych). Dobrym na to przykładem jest fakt, że Rugijczycy używali białego konia wróżebnego z Arkony, aby przesądził, czy w ogóle podejmować działania wojenne. W samej świątyni arkońskiej znajdował się bogaty skarbiec, złożony z darów, które składali wszyscy Słowianie północno-zachodni. Zniszczenie Arkony dokonało się w roku 1168 za sprawą króla duńskiego Waldemara i biskupa Absalona, przy udziale książąt pomorskich Kazimierza i Bogusława (→Gryfici) i było konsekwencją wielu czynników militarnych oraz religijnych.
Il. 1. Brzegi Arkony
Obecność Arkony w polskim dyskursie kulturowym sprowadza się do czterech form. Pierwsza wiąże się z postrzeganiem jej jako przestrzeni pogaństwa, którą należy podporządkować rzymskiemu chrześcijaństwu. Druga łączy się z walką polityczną, ponieważ dynastia Piastów miała ambicje tworzyć swoje państwo nie tylko nad Odrą, ale i dalej nad wschodnimi brzegami Łaby. Trzecia z figur Arkony istnieje w połączeniu z dziewiętnastowiecznymi kulturowymi reakcjami obronnymi kultury polskiej na utratę niepodległości własnego państwa. Pisanie o Arkonie i ukazywanie chwały Rugijczyków było wówczas formą kultywowania pamięci o wielkiej przeszłości i zachętą do zachowania nadziei na przyszłość. Czwarta figura wiązała się z ogólnoeuropejskimi dyskusjami o słowiańskości Pomorza i Meklemburgii, była również pośrednio związana z polską reakcją na →kulturkampf.
W niemieckim dyskursie kulturowym mit Arkony jest dużo słabszy. Przede wszystkim połączony został ze średniowiecznymi obrazami odmienności religijnej i etnicznej Słowian. Natomiast dużo później, na fali romantycznych zainteresowań słowiańszczyzną, stał się elementem zainteresowań kulturowych przedstawicieli inteligencji niemieckiej, traktujących Słowian jako uosobienie naturalności, wiejskości i ludowości. Trzeci wreszcie typ obrazu Arkony związany jest z symbolicznym naznaczeniem przestrzeni jako przykładu rodzimości i swojskości (w literaturze Karl Lappe, w malarstwie Caspar David Friedrich).
W kaszubskiej przestrzeni kulturowej Arkona pojawiła się najpóźniej, co nie znaczy, że miała czy ma marginalne znaczenie. Jej obecność sfunkcjonalizowana została do dwóch kwestii: przypominania o kaszubskości całego terytorialnie Pomorza oraz do zaznaczania odrębnego od chrześcijańskiego i germańskiego świata duchowego przodków. W najważniejszym dziele prozatorskim literatury kaszubskojęzycznej →Żëcé i przigodë Remusa (→Majkowski Aleksander) Arkona przywołana została przez pana Zabłockiego, aby uświadomić dojrzewającemu ideowo Remusowi historyczne dzieje kaszubszczyzny na Pomorzu. Z kolei →Jan Karnowski w Òtrôkù Swãntewida, kreując świat kaszubskiej religijności, wierzeń i obyczajów, kilkakrotnie wspomina o tajemniczej wyspie na Bałtyku (co można utożsamić z Rugią i Arkoną), aby ukazać kulturową ciągłość między zmityzowaną przeszłością a czasami jemu współczesnymi na Pomorzu Gdańskim. Bardziej różnorodnie Rugia i Arkona pojawiają się w twórczości zrzeszyńców. Zwłaszcza →Aleksander Labuda w utworach o zmaganiach plemion słowiańskich z Niemcami oraz →Jan Rompski w dramacie Wzenik Arkònë ukazali walkę o kulturowe samostanowienie.
Arkona jako symbol pradawnej słowiańskości pojawiła się również jako nazwa czasopisma pomorskiego o profilu krytyczno-artystycznym, istniejącego w latach 1945-1948 i wydawanego w Bydgoszczy. Było to wówczas jedyne tak sprofilowane czasopismo Pomorza i Kujaw, wychodzące pod redakcją M. Turwida. Zawierało treści dotyczące literatury, teatru, plastyki czy muzyki, publikowało materiały napisane nie tylko przez dziennikarzy z Pomorza, ale i najważniejszych publicystów całego kraju.
Współcześnie Arkona jest ważnym miejscem na mapie kultów rodzimowierczych oraz celem wielu wypraw turystycznych, nieco inaczej realizowanych przez Polaków (głównie krajoznawczo) i przez Kaszubów (tożsamościowo).
Daniel Kalinowski
Bibliografia:
- Kalinowski D., Arkona – od literackiego mitu ku antropologii kulturowej, [w:] Wielkie Pomorze. Mit i literatura, red. A. Kuik-Kalinowska, Gdańsk-Słupsk 2009, s. 109-135.
- Kalinowski D., Ziemia ojców. Pomorze zaodrzańskie w literaturze kaszubskiej, „Porównania” 2013, nr 12, s. 193-208.
- Osięgłowski J., Wyspa słowiańskich bogów, Warszawa 1971.
Netografia:
Tuxen L., Bishop Absalon topples the god Svantevit at Arkona, https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f5/Bishop_Absalon_topples_the_god_Svantevit_at_Arkona_%28full%29.jpg
Ikonografia:
- Piechocki R., Kap Arkona, Putbus 1997.
